Kreu i Shoqatës së Arkitektëve të Shqipërisë, Armand Vokshi, ishte një ndër të paktët që morën pjesë në ceremoninë mortore të artistit të madh, Maks Velo. Në një intervistë për “Shekulli”-n, Vokshi tregon takimet e fundit me arkitektin e ndjerë, këndvështrimi dhe diskutimet me Velon për hapësirën publike në Shqipëri dhe çfarë pritet të ndodhë në të ardhmen me punën e tij.

Kur jeni takuar për herë të fundit me Maks Velon dhe për çfarë keni diskutuar?

Së pari dua të shpreh keqardhjen ne emër të Shoqatës së Arkitektëve të Shqipërisë për këtë ikje të shpejtë të tij në këto momente mjaft të çuditsheme që po kalon njerëzimi. Prej kësaj situate na mbetet pengu që nuk arritëm t’i bënim të gjitha ritualet e duhura të lamtumires së fundit, të cilat i takojnë një njeriu të madh. Por nga ana tjetër, si pjesë e jetës dramatike që kaloi në tetëdhjetë e katër vitet e tij, nuk mund të mos ishte ndryshe për Maksin edhe akti i fundit i largimit nga ne.

Maksi ishte një njeri jashtëzakonisht aktiv, produktiv dhe mjaft prezent nëpër të gjitha aktivitetet mbi arkitekturë dhe artin. Me të kemi realizuar një sërë eventesh dhe herën e fundit që u takuam ishte para disa javësh, ku ne kishim ndërmend të organizonim në Prishtine një ekspozitë me veprat e tij dhe të arkitektit Petraq Kolevica.

Ishte shumë i lumtur që do shkonim atje edhe për të parë Prishtinen, por edhe për t’u treguar kolegëve tanë atje mbi arkitekturën e tij dhe të kolegut të tij në Shqipëri. Ky vit nuk na e dha mundësinë të bënim shumë bashkë, perveç pjesëmarrjes së tij në konferencën ndërkombetare Share, që organizuam në shkurt si SHASH, ku ai ishte një nga të ftuarit kryesor nga Shqipëria.

A ka pasur ndonjë projekt që Velo e ka lënë përgjysmë dhe ju do ta çoni në fund si një mënyrë për të plotësuar amanetin e tij?

Në arkitekturë Maks Velo nuk ka pasur ndonjë projekt të ri kohët e fundit me sa di, perveç restaurimit në qendër ngjitur me Hotel Tiranën, të “Pallatit të Shkrimtarëve” të projektuar prej tij në vitet ‘70, apo “Pallatit me Kuba” siç quhet ndryshe, të cilin po e realizonin në bashkëpunim me zotin Artan Shkreli. Pas hapjes së unazës së vogël dhe trasformimit të shtëpisë-muze të Ismail Kadaresë, kjo godinë tashmë po restaurohet nga jashtë dhe ai vetë po merrte pjesë në të. Maks Velo, sidomos në vitet e fundit, më shumë ishte dedikuar artit dhe shkrimeve të ndryshme. Shoqata e Arkitektëve ka promovuar pa masë projektet e tij dhe është munduar t’i japë vendin që i takon në debatet e ndryshme, mendimet mbi arkitekturën si dhe mbi kualitetin e lartë që i ka lënë në qytetet tona. Mendoj, pasi të kalojë kjo situatë anormale, ne do t’u kthehemi përsëri planeve të nisura me të dhe për të, në aktivitetet e ndryshme mbi arkitekturën.

Në 2019 për herë të parë dhatë titullin “Mjeshtër në arkitekturë” Maks Velos. Çfarë vlerësonit ju tek figura e Velos dhe si e priti ai këtë çmim?

Edhe pse duhet ta kishte bërë shumë kohë më parë, Shoqata e Arkitektëve, në bashkëpunim me Ministrinë e Kulturës, arriti t’i jepte titullin “Mjeshtër në arkitekturë” në 2019. Titulli ishte një mirënjohje e thellë e bashkësisë së kontributeve të jashtëzakonshme që ai dha në arkitekturë, parë kjo nga të gjitha këndvështrimet e profesionit.

Së pari duhet të kuptoni që ai ka qenë nga të parët arkitektë shqiptarë që perceptoi dhe thithi frymën e Lëvizjes Moderne në thellësinë e saj dhe arriti ta perthyejë atë në qytetet tona. Ai arriti të lidhë pikërisht në kohë tepër të vështirë në Shqipëri, artin dhe poezinë me shkencën e ndërtimit. Kurrë me parë nuk kishim parë një evolucion të tillë. Arkitektura e tij, edhe pse jo e një sasie të madhe, për shkak të izolimit që i bëri regjimi, ishte tejet e arrirë në raport me kohën kur u ndërtua.

Ajo mënyre kompozimi shpresëdhënëse u quajt një devijim nga linja e kulturës së Partisë së Punës. Maks Velo mbahet si nga të rrallat raste në botë, qe lë tekstualisht me gojëhapur çdo koleg të huaj kur ja tregojmë, që për shkak të realizimit të një modeli arkitekture poetike e arti atipik, jashtë binarëve të kohës së regjimit, është përndjekur, burgosur dhe ndaluar së projektuari.

Pra, imagjinoni çfarë mund të kishte bërë Maks Velo në rast se do kishte vazhduar së projektuari në vitet ‘70 e më pas. Pra, edhe arkitektura e ndaluar si dhe mohimi i mundësisë për të prodhuar ishte një shkas më shume për këtë çmim.

Së dyti, publikimet e tij kritike mbi arkitekturën dhe artin dominojnë libraritë e bibliotekat e qyteteve tona. Në do vërehet analiza dhe ngritja e problematikave profesionale, kulturore apo edhe politike e shoqërore, në mënyrë mjaft të mprehtë dhe shpesh në kontrast me pushtetin apo me kolegë, duke mos e ulur asnjëherë tonin. Maksi fliste kur masivisht të tjerët heshtnin. Ai ishte një institucion më vete i prodhimtarisë së debatit profesional.

Ky kontribut kritik i tij është i domosdoshëm në një vend si i yni, i cili po ndryshon radikalisht fytyrën e tij në këto 30 vite post diktature. Debati i munguar profesional i cili duhet të ishte një normalitet në tryezat e arkitektëve, në fakt kishte një aktivist e avokat te saj i cili ishte Maks Velo.

Daljet e tij publike priteshin me shumë interes nga të gjithe pasi gjithmonë kishte një mesazh të fortë të cilin e shoqëronte me një arsyetim të kuptueshëm e direkt edhe për ata që nuk ishin të profesionit. Edhe pse ishte një nga pionierët e Modernizmit në Shqipëri, zëri tij ishte në mbrojtje frontale të çdo pjese të trashëgimisë së kohrave të ndryshme së qyteteve tona.

Mendoj se kjo temë do të dojë shumë më shumë kohë për të bërë të mundur kompletimin e mozaikut të figurës së Maks Velos. Në të ardhmen do të kemi një muze dedikuar punës së tij dhe kjo do t’i bënte nder qytetarëve të kryeqytetit.

Duke qenë afër tij, si e shikonte Maks Velo hapësirën publike, artin e arkitekturës në Shqipëri, duke qenë se ai ishte një nga zërat më kritikues? A kishte diçka që donte ta ndryshonte në këtë vend?

Siç e theksuam më lart, Maksi në çdo event apo dalje publike, ishte mjaft kritik për ndryshimet e shpejta që po ndodhin në vendin tonë, pasi shpesh ato shoqërohen edhe me probleme të cilat bien në kontrast me principet e ruajtjes së trashëgimisë, apo janë zgjedhje të cilat humbasin raportet me madhësinë e qytetit, me vetë qytetarët.

Shpesh kritikonte edhe kolegët të cilët e kishin “shitur” profesionin sipas tij, duke u bërë vegël në “duart e gabuara”, kundër koncepteve bazë të anës profesionale. Ai kritikonte edhe përçundimin që u bëheshin edhe arkitekturave të projektuara jo vetëm në kohën e viteve para diktaturës, por edhe ato të realizuara gjatë saj.

Kritika e tij ka qenë gjithmonë direkte dhe e duartrokitur gjatë sidomos nga kolegët e rinj dhe nga studentët e arkitektures si pjesa më e çiltër profesionale. Shpresoj që Maks Velo të mbetet për ta përherë etaloni krahasues i punës dhe formimit të tyre kulturor.