shkruar nga arkitektët: Kai Vockler dhe Visar Geci
Duke shëtitur nëpër lagjen Pejton të Prishtinës, vështirë se do të gjeni arkitekturën që tradicionalisht ka qenë mbizotëruese këtu: ndërtesa banimi me një ose dy kate dhe një çati tipike me maje. Në vend të kësaj, ndërtesat shumëkatëshe janë rritur si kërpudha, dhe janë struktura si këto që mishërojnë një zhvillim që ndodhi në të gjithë qytetin që nga viti 1999: sapo aleanca e KFOR-it e udhëhequr nga NATO i dha fund represioneve të regjimit të Millosheviqit, vendbanimeve dhe aktiviteteve ndërtimore. u përshkallëzua me shpejtësi.
Një rritje e tillë e numrit të banorëve karakterizon dukshëm zhvillimin urban në situatat pas konfliktit. Është rezultati, nga njëra anë, i lëvizjes së njerëzve nga zonat rurale në qytete që në dukje premtojnë një të ardhme më të mirë dhe perspektiva të reja. Nga ana tjetër, riatdhesimi i refugjatëve të luftës nga vendet pritëse dhe, shpesh, fluksi i personelit nga organizatat ndërkombëtare të zhvillimit e përforcojnë këtë dinamikë. Rritja e banorëve shkakton një kërkesë për banesa, e cila, nga ana tjetër, shkakton një bum ndërtimi, që ndodh në mungesë të rregulloreve të qarta dhe të qeverisur nga institucione shtetërore jo ose, në rastin më të mirë, vështirë funksionale.
Në rastin e Prishtinës, popullsia vendase, përkundër ekodusit të komunitetit serb, u dyfishua pas vitit 1999 dhe shkaktoi nevojë urgjente për banim. Pas luftës dhe situatës së ashpër ekonomikisht me të cilën duhej të përballej vendi, sektori i ndërtimit dhe i pasurive të paluajtshme rezultoi të ishte vendi i një mundësie të rrallë të ardhurash. Megjithatë, ajo funksionoi me kornizën ligjore të jashtme dhe adekuate.
Administrata kosovare në këtë kohë ishte në rindërtim të plotë dhe shumë e dobët për të qenë në gjendje të zbatonte plotësisht ligjet dhe rregulloret, për më tepër, korrupsioni përfitoi nga pasiguria juridike dhe ishte i përhapur.
Të marra së bashku, kjo nënkuptonte se aktivitetet e ndërtimit në fakt mund të ishin vetëm “joformale”.
Pasojat e performancës joadekuate të administratës kanë qenë gjithëpërfshirëse dhe të dukshme: mangësi serioze të sigurisë së ndërtesave, mosfurnizimi i objekteve sociale të shkollave apo kopshteve, hapësira publike të neglizhuara, zona të gjelbra dhe parqe të munguara, si dhe një infrastrukturë teknike e mbingarkuar.
Dhe e gjithë kjo ndodhi nën kujdesin e Komunitetit ndërkombëtar që themeloi të ashtuquajturin “Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë UNMIK në qershor 1999, të ngarkuar me kompetencat ekzekutive.
***
Ndërtesa në rrugën Pashko Vasa e portretizuar këtu është emblematike e kësaj mënyre të urbanizmit pas konfliktit.
Ndërtuesi, që në dijeninë tonë është pronar i parcelës, i ka nisur punimet ndërtimore në vitin 2004, por nuk i ka përfunduar. Po kështu, funksioni i synuar i ndërtesës ka mbetur i paqartë. Përkundrazi, nuk ka pasur kurrë një përdorim të synuar. Menjëherë pas luftës, ishte e zakonshme që ndërtuesit (kryesisht zhvilluesit vendas) të përfundonin projektin me fondet e tyre në këmbim të reduktimeve të qirasë në të ardhmen. Si pasojë, i takonte qiramarrësit të vendoste se për cilin qëllim do të përdorej struktura – qofshin ato banesa, oficerë apo ndonjë aktivitet tjetër tregtar.
Ndërtesa e papërfunduar dhe ndoshta asnjëherë e përfunduar në Rrugën Pashko Vasa mishëron një zhvillim që ne e kemi quajtur “turbo urbanizëm” diku tjetër. Kuptimi origjinal i termit “turbo”, duke iu referuar përshpejtimit ose përshkallëzimit, i bën jehonë të ashtuquajturës “turbo cultur” nga juglindja. Evropa, me ekzagjerimin dhe teprimin e saj.
Kultura popullore turbo nuk rezonon vetëm me urbanizmin e viteve të pasluftës të Prishtinës kur bëhet fjalë për ritmin, por edhe për sa i përket mungesës së rregullave në përdorimin dhe përzierjen eklektike të ndikimeve rajonale dhe globale. Është pikërisht kjo shtrirje e dinamikës në dukje të parregullt që tregon thelbin informal të kësaj kulture të shprehjes.
Informaliteti e gjen homologun e tij simbolik në Rrugën e Pashko Vasës: ai bëhet një monument që bie në sy të një zhvillimi të farkëtuar nga një ekonomi e orientuar plotësisht drejt maksimizimit të fitimit që mund të shpaloset vetëm për shkak të ekzistencës së rregullimit shtetëror. Problemet që përkojnë, megjithatë, janë evidente: e mira e përbashkët shkatërrohet në emër të përfitimeve private. E gjithë kjo duket qartë kur shëtisni në lagjen Pejton.
Ky shkrim është botuar në librin e sapopublikuar “Prishtina në 53 ndërtesa” që përvijon një portret të shumështresuar të kryeqytetit të Kosovës duke përdorur arkitekturën si një prizëm për të kuptuar proceset politike, kulturore dhe ekonomike.
Libri përmban ese mbi pesëdhjetë e tre ndërtesa të shkruara nga autorë me formime dhe perspektiva profesionale dhe gjeografike të ndryshme dhe të bashkëshoqëruara me fotografi nga fotografi italian Filippo Romano.
Donika Luzhnica dhe Jonas König, redaktorët e këtij botimi prezantojnë qasjen dhe diskutojnë mbi se si emocionet dhe marrëdhëniet me këto ndërtime formojnë perceptimin për qytetet./Media Ndërtimi.