Peizazhi arkitektonik i Prishtinës ka ndryshuar shumë pas luftës. Si u kthye Prishtina nga një kryeqytet i këndshëm në një qendër të kaosit, dhe a ka një mënyrë për ta drejtuar në një kahje tjetër?

Në një nga lagjet më të vjetra të Prishtinës, Dardania, muret e një kafeneje akoma pëshpëritin jehonat e shekullit të kaluar. E mbushur me fotografi ndjellëse bardh e zi, kafeneja ‘Te Pini’ qëndron si një testament për një Prishtinë të shkuar.

E emërtuar “Te Pini’, me emrin e birit të Mbretit Agron dhe Mbretëreshës Teutë të Ilirisë, kjo kafene vë në dritë  rreth 100 fotografi të Prishtinës së vjetër. Pronari i saj, Metiner Rexha, tashmë 61 vjeç, hapi kafenenë në një kohë kur nuk kishte ndërtesa që e rrethonin.

Prishtina ka ndryshuar shumë që atëherë. Rexha kujton kohën e kaluar, megjithatë e kupton se zhvillimi është i pamohueshëm. Megjithatë, ai gjen gjendjen e tanishme të Prishtinës shqetësuese, të karakterizuar nga rritja kaotike dhe zgjerimi urban i pa kontrolluar.

Peizazhi arkitektonik i Prishtinës, njëherë modest me pak ndërtesa deri në fund të viteve 1990, ka kaluar në një metamorfozë të thellë në erën pasluftës. Tani kryeqyteti shfaq një përzierje eklektike të stileve dhe strukturave që duket se sfidojnë gravitetin. Megjithatë, ky evoulim nuk ka kaluar pa polemika. Shumë vendas e perceptojnë atë si një largim befasues nga identiteti historik i qytetit, duke kontribuar në një ndjenjë çrregullimi dhe rrëmuje në strukturën urbane. Pas migracionit të madh urban pas luftës, Prishtina është kthyer në një qendër me ndërtesa të larta pa një standard të përbashkët. Strukturat e mëdha janë vendosur pranë njëra-tjetrës pa ndonjë model të dukshëm, të përziera me shtëpi të vogla dhe apartamente të ngjyrosura.

Transformimi urban i PrishtinësBanorët e Prishtinës shpesh e krahasojnë qytetin e tyre me një xhungël urbane.Yll Rugova, i cili ka shërbyer si Drejtor i Kulturës në Prishtinë dhe si Zëvendësministër i Kulturës, reflekton mbi zhvillimin e kryeqytetit, i cili ka përjetuar tre valë të rëndësishme që nga përmendja e parë në vitin 1342. Në shkrimin e tij të titulluar “The New Capital in the Block”, Rugova shkruan se vala e parë ndodhi gjatë Perandorisë Osmane, kur Prishtina shërbeu si qendër administrative e sanxhakut, një njësi administrative gjatë Perandorisë Osmane.Vala e dytë ndodhi në vitin 1947 kur Prishtina mori rolin e kryeqytetit të Kosovës, që ishte në atë kohë një rajon autonom i Serbisë. Vala e tretë po ndodh sot, si Prishtina zhvillohet dhe po përmirësohet gjithnjë e më shumë si kryeqyteti i Kosovës së pavarur.

Valdet Osmani, Kryetar i Asociacionit së Arkitektëve të Kosovës, në një intervistë me Prishtina Insight, i atribuon gjendjen “të dobët” të ndërtesave të reja në Prishtinë menaxhimit të gabuar gjatë viteve të hershme pas luftës nga Drejtoria e Urbanizimit.

Osmani kërkon një hetim nga Prokuroria për shkak të skemës së urbanizmit që ka përgjegjësi për shkaktimin e kaosit urban dhe dëmtimin e pronës publike. Ai beson se shkatërrimi i qytetit nisi në vitin 2003 kur zyrtarët jo-profesionistë morën kontrollin e drejtorisë së urbanizmit, rezultuar në zhvillim të pakualifikuar dhe mungesë të mbikëqyrjes rregullative.

Sipas Osmanit, rrënja e problemit mund të gjuritet te Planifikimet Zhvillimore dhe Rregulluese, kritereve të ndërtimit dhe lejeve që lejuan ndërtimin pa respektuar ligjet dhe standardet teknike të duhura.

Gjithashtu, ai kritikon ndërtimin e Parkingut Nëntokësor, duke kosnideruar se kjo kundërshton parametrat arkitektonikë, të planifikimit urban dhe mbrojtjes së mjedisit.

Si rezultat, kur jepen kushtet dhe lejet e ndërtimit, ato shpesh shkelin ligjin, rregulloret teknike dhe planifikimet zhvillimore dhe rregulluese, duke përkeqësuar më tej rrënimin e qytetit./Media Ndërtimi

Nga planet e rrjetit të qyteteve të lashta greke deri te planimetria urbane e idealizuar e Rilindjes, historia e planifikimit urban është një pasqyrim i strukturave në zhvillim të pushtetit dhe prioriteteve shoqërore. Në të gjithë botën, shumë qytete afrikane dhe aziatike ekzistonin njëkohësisht pa manifestime të qarta vizuale. struktura organizative duke u ngulitur thellë në nevojat kulturore dhe marrëdhëniet shoqërore. Zhvillimi urban karakterizohet nga një dikotomi – kontrasti midis strategjive të planifikimit nga lart-poshtë të udhëhequra nga entitete dhe organe qeverisëse me ndikim, dhe iniciativave nga poshtë-lart të drejtuara nga komunitetet lokale. Kjo ndërveprim i jep formë qyteteve, duke ndikuar në aspekte nga infrastruktura dhe hapësirat publike te modelet e banesave dhe karakteri urban. Thellimi në dallimet midis këtyre strategjive është thelbësor për të krijuar një peizazh urban harmonik që plotëson nevojat e banorëve të tij.

Strehimi, infrastruktura, objektet e kujdesit shëndetësor dhe arsimor dhe hapësira e kohës së lirë – këta elementë kryesorë formojnë shtyllën kurrizore të qyteteve në mbarë botën. Planifikimi urban atëherë duket si një detyrë e lehtë, ku shabllonet e rregullimeve mund të vendosen përballë rajoneve dhe komuniteteve të ndryshme. Rubrika e planifikimit modernist ishte kështu, një koncept i veçantë po eksportohej në pjesë të ndryshme të botës, duke dështuar të kapte ndërlikimet e peizazheve të ndryshme sociale, kulturore dhe mjedisore.

Një qasje nga lart-poshtë dominonte dikur fushën e projektimit dhe planifikimit urban. Sot, është e qartë se një shabllon hegjemonik nuk mund të përsëritet thjesht në kontekste të ndryshme. Në sferën urbane të globalizuar, ndikimi i kapitalit privat në formësimin e qyteteve krahas organeve qeveritare është i dukshëm. Rritja e financimit të pronave u ka dhënë korporatave një aksion të rëndësishëm në zhvillimin urban, duke ndikuar në përballueshmërinë e banesave dhe hapësirave publike. Përgjegjësia aktuale e planifikimit urban përfshin të kuptuarit se si t’i përgjigjemi në mënyrë të përshtatshme kushteve të ndryshme në peizazhe të ndryshme. Ajo që duhet të jetë e zakonshme është ndjeshmëria ndaj këtyre situatave dhe jo singulariteti i përgjigjes.

Gjatë dekadave të fundit, qasja e planifikimit urban është zhvendosur nga një metodë e centralizuar dhe shkencore në një metodë më pjesëmarrëse dhe bashkëpunuese. Praktikat aktuale kanë kaluar në një model më komunikues, duke theksuar perspektivat nga poshtë-lart dhe pjesëmarrjen e palëve të interesuara. Takimet ndërkombëtare mbi vendbanimet njerëzore dhe mjedisin në vitet 1970 ndikuan në kornizat dhe politikat ligjore, duke çuar në ndryshime në metodat e planifikimit.

Ndryshe nga planifikimi modernist që besohej dikur, qytetet nuk mund të shihen si entitete monolite. Ato janë habitate për komunitete të ndryshme dhe ekologji sociale që nxisin kulturat, preferencat dhe nevojat e veta. Fuqia e zhvillimit efektiv urban qëndron në njohjen e kompleksitetit të hapësirave urbane përmes një qasjeje sinergjike. Planifikimi nga lart-poshtë dhe nga poshtë-lart së bashku lejojnë krijimin e kornizave urbane fleksibël që janë të personalizueshme në kontekste të ndryshme. Pikat e forta të të dyja strategjive kombinohen për të prodhuar qytete gjithëpërfshirëse dhe elastike./Media Ndërtimi

Në dekadat e fundit, peizazhi rezidencial i Kinës ka pësuar një mjedis transformues të informuar kryesisht nga lidhjet e komunitetit shoqëror që tani i jep përparësi nevojave të urbanizimit të shpejtë dhe stileve moderne të jetesës.

Shtëpitë tradicionale të oborrit të Kinës dikur aktivizuan mbretërinë urbane, duke përzier në mënyrë harmonike zonat private të banimit me zonat publike të lagjes.

Sot, vendi është i njollosur me zhvillime private dhe komunitete të mbyllura që kanë shkëputur lidhjen midis zonave të banuara dhe sferës urbane. Mes këtij transformimi, Strehimi Social Baiziwan i MAD Architects në Pekin shfaqet si një përpjekje vizionare për të riimagjinuar jetën urbane.

Duke përqafuar një program me përdorim të përzier, ky kompleks rezidencial integrohet me lagjen përreth, duke nxitur një ndjenjë të ripërtërirë uniteti me metropolin plot gjallëri. Duke mos u kufizuar vetëm në Kinë, përpjekje të shumta për strehim në mbarë botën e kanë përqafuar këtë qasje, duke rifituar lidhjet e tyre me sferën urbane.

Në peizazhin urban gjithnjë në zgjerim, koncepti i banesave me përdorim të përzier është shfaqur si një qasje domethënëse për të akomoduar një popullsi në rritje duke ruajtur frymën komunale të lagjeve. Një shembull i kësaj filozofie gjendet në Baiziwan Social Housing, ku gradimi tradicional horizontal i hapësirave private dhe publike shndërrohet në një rregullim vertikal.

Niveli i rrugës gjallërohet me një sërë institucionesh komerciale dhe komoditeti, duke filluar nga dyqanet dhe restorantet te kopshtet e fëmijëve, farmacitë dhe objektet e kujdesit për të moshuarit, duke ofruar një ftesë të ngrohtë për një audiencë të larmishme urbane.

Duke u ndërthurur me nivelin e sipërm gjysmë publik, siti përdor në mënyrë gjeniale gjysmëkatet dhe hapësirat lidhëse, duke përfshirë amfiteatrot, duke nxitur një bashkim të qëndrueshëm të hapësirave.

Strategjia e projektimit të MAD ishte të ankoronte zhvillimin në një rrugë kryesore që kalon në qendër të sitit, e cila nxit lidhjet midis lagjes dhe qytetit. Me planifikimin e vendit në shkallë njerëzore dhe diversitetin e hapësirave, dizajni krijon një jetë urbane të gjallë dhe të hapur në të gjithë lagjen e re.

Zhvillimet me përdorim të përzier janë një strategji jetike për rigjallërimin e zonave urbane dhe për t’i dhënë jetë të re lagjeve të lënë pas dore.

Duke ripërdorur ndërtesat ekzistuese ose duke integruar të reja, arkitektura dhe kompanitë e pasurive të paluajtshme kontribuojnë në përpjekjet për rinovimin urban dhe ndihmojnë në rigjallërimin e qendrave të qyteteve në rënie.

Një shembull i rëndësishëm mund të gjendet në qytetin e Nju Jorkut, ku ODA po krijon një zonë transformuese me përdorim të përzier në Astoria. Masterplani vizionar me pesë blloqe ndan 25% të katit përdhe në sferën publike, duke dhënë hapësira të gjera të hapura, objekte të mirëqenies së komunitetit, strehim të përballueshëm dhe mundësi të shumta pune.

Dizajni përqafon me mjeshtëri strukturën e pasur kulturore të lagjes, duke shtrirë ndikimin e tij në rrethin ngjitur të Arteve Kaufman ndërsa përfshin me mend asetet kulturore ekzistuese në plan. Rezultati premton të jetë një zonë krijuese e gjallë, e lëvizshme dhe e larmishme.

Parimet e përdorimit të përzier kanë një aftësi të madhe për t’u përshtatur me projekte dhe vende të ndryshme, duke krijuar mjedise të barabarta dhe të këndshme.

Mjediset me përdorim të përzier luajnë një rol vendimtar në rigjallërimin e qyteteve duke u fokusuar në përvojën njerëzore – ato kujdesen për grupe të ndryshme njerëzish dhe u shërbejnë një gamë të gjerë qëllimesh, duke rezultuar në lagje gjithëpërfshirëse me të cilat komunitetet ndjehen të lidhur.

Elementet e projektimit si zhvillimet me përdorim të përzier, hapësirat publike dhe objektet e komunitetit mund të veprojnë si katalizatorë për ndërveprim, duke inkurajuar banorët të angazhohen me njëri-tjetrin dhe të kontribuojnë në shoqërinë urbane.

Shumë përtej zgjidhjes së krizave të strehimit, strehimi me përdorim të përzier shfaqet si një mjet i domosdoshëm në formësimin e strukturës urbane në një tapiceri të gjallë të komuniteteve të ndryshme, duke promovuar integrimin social dhe duke nxitur një jetë të qëndrueshme për një të ardhme më të ndritshme urbane./Media Ndërtimi