Duke u përballur me çështjet e identitetit dhe kujtesës kulturore, këta artistë marrin pjesë në bienalen në Kosovë me qëndrueshmëri dhe imagjinatë të jashtëzakonshme.

Ndërkohë që raportet për rritjen e tensioneve ndërmjet Kosovës dhe pakicës së saj etnike serbe vazhdojnë të bëhen tituj, fërkimet politike dhe sociale në Ballkanin Perëndimor janë bërë një sfond kontekstual për shumë prej veprave të ekspozuara aktualisht në Manifesta 14.

Bienalja nomade, e cila zgjat deri në 30 tetor në Prishtinë, trajnon një lente të mprehtë për artistët vendas dhe rajonal, të cilët përbëjnë më shumë se gjysmën e ekspozuesve. Shumë prej tyre ndeshen me çështje të identitetit; edhe më shumë me kujtimet e çarjeve të fundit gjeopolitike. Artistët ballkanikë të mëposhtëm janë vetëm disa nga ata që trajtojnë një të kaluar të ngjeshur dhe të tashme të vështirë me qëndrueshmëri dhe imagjinatë të jashtëzakonshme.

Artan Hajrullahu

Vizatimet e artistit kosovar Artan Hajrullahu në format të vogël me laps me ngjyra në letër ambalazhi paraqesin grupe njerëzish, kryesisht në hapësira të brendshme, duke fjetur, duke parë televizor dhe duke kërcyer. Skenat bashkohen nga një intimitet prekës: në Bijat (2021), për shembull, tre persona – motra të martuara që vizitojnë nënën e tyre – janë të mbështjellë në shtrat së bashku nën një jorgan të punuar me dorë. Veprat janë shpesh provokuese ose të çuditshme: një fëmijë i vetmuar shtrihet në dysheme; figurat shfaqen nudo (tabu në Kosovë); një burrë i ulur skicon në një dhomë, vetëm me përjashtim të një tufe kafshësh të egra të vogla lodër. Me perspektiva dhe përmasa të shtrembëruara, të sheshta, këto vizatime pasqyrojnë momente të jetës bashkëkohore, por objektet e ngarkuara me nostalgji që ato përshkruajnë – një sobë druri dhe një kuvertë, mes sendeve të tjera të kujtuara nga fëmijëria e artistit – i referohen të kaluarës së vendit të epokës së Jugosllavisë.

Alban Muja

Një shtëpi e thjeshtë e verdhë qëndron në çatinë e sheshtë të ish-mapo Gërmia në Prishtinë, me dritaret si sy që vëzhgojnë rrugën e zënë (Mbi të gjithë, 2022). Ashtu si shumë ndërtesa historike në qytet, Gërmia ishte planifikuar për rrënim, por u shpëtua nga rezistenca publike. Vepra e artistit kosovar me bazë në Berlin, Alban Muja, pasqyron arkitekturën parazitare të Jugosllavisë së pasluftës, ku privatizimi, korrupsioni dhe turbokapitalizmi krijuan projekte ndërtimi të parregulluara. Shumë qytetarë, disa prej të cilëve kishin humbur shtëpitë e tyre nga lufta, përfituan nga kjo situatë dhe ngritën struktura të reja mbi ndërtesat ekzistuese. Mbi Gjithçka është një riff mbi peizazhet e qytetit jashtëzakonisht të dehur të rajonit dhe një pasqyrë e shpirtit të tij DIY.

Selma Selman

Në vapën e zjarrtë të ditëve të hapjes së Manifesta-s, Selma Selman mbajti performancën në natyrë You Have No Idea (2016), një pjesë gjysmë ore, me një grua, regjistrimi i drejtpërdrejtë i së cilës do të shfaqet për pjesën e mbetur të bienales. Artisti, i cili ka lindur në Bosnje-Hercegovinë dhe ka origjinë rome, flet, pëshpërit, më pas shakullon dhe bërtet frazën titullare duke e përsëritur pothuajse deri në rraskapitje. Në pamje në Grand Hotel – ndërtesa jo më madhështore që shërben si hapësira kryesore e ekspozitës së Manifesta 14 – videoja e Selmanit Mercedes Matrix (2019) sheh artisten dhe familjen e saj, të cilët punojnë në mbledhjen e hekurishteve, duke shkatërruar një Mercedes Benz. Në një intervistë në internet me Art House Channel nga viti 2020, Selman e përshkroi instalimin si “dekonstruktim dhe shkatërrim të imazhit stereotip të romëve” në Ballkan. Të rrënjosura në historinë personale të artistit, të dyja veprat e shndërrojnë përvojën rraskapitëse të paragjykimit në video tërheqëse.

Abi Shehu

Në një dhomë qoshe të Hotel Grand, artisti shqiptar Abi Shehu ka ngritur një studio të hapur kushtuar kërkimeve artistike arkeologjike. Përmes tij, ajo eksploron historinë e lumenjve të Prishtinës – Prištevka dhe Vellusha – të cilët u mbuluan respektivisht në vitet 1950 dhe 1970 për të parandaluar që vendasit të hedhin mbeturina në ujë. Në pamje janë gjithashtu imazhe nga projekti i mëparshëm i artistit, Barren (2019): fotografi të përhumbura, bardh e zi, fotografi analoge të marra të bunkerëve, çatitë e rrumbullakosura të të cilëve dalin nga peizazhi shqiptar si kërpudha betoni të mëdha. Aty pranë, Sahara (2021) përfshin 15 televizorë vintage të grumbulluar në tre rreshta. Në ekranet e tyre ka animacione skicash të thjeshta: jo vizatimet e vetë Shehut, por grafiti të gjetur në Burgun e Spaçit, i cili ishte një kamp pune brutal dhe i izoluar për disidentët politikë dhe intelektualët nën regjimin komunist të Shqipërisë. Me vendin e braktisur të Spaçit aktualisht në radarin mbrojtës të Fondit Botëror të Monumenteve, këto animacione (të themi, të një kali të vogël galopant) inkurajojnë shikuesit të mendojnë se si të interpretojnë dhe ruajnë kujtimet e ngulitura brenda mjediseve të ndërtuara.

Driton Selmani

Artisti kosovar Driton Selmani ka zhvilluar një praktikë të rrënjosur në ndërhyrjet lokale; ai dikur zëvendësoi ‘Prishtina’ me ‘Utopi’ në një tabelë autostrade (Utopia, Vendi që nuk ekziston, 2009) dhe mbuloi një statujë të Nënë Terezës me një leckë të zezë në formë çadori (Për Zotin, 2008). Por, për Manifesta 14, ai paraqet një projekt më të qetë me Letrat e Dashurisë (2018–në vazhdim), një seri aforizmash të paraqitura në qese plastike të rrafshuara. “Do të doja të ishe një qese plastike, që të ishe i përjetshëm” shfaqet me shënues të zi në njërën; “le të bëjmë sikur kjo nuk është një shtëpi në zjarr” për një tjetër. Këto fragmente filozofike, poetike dhe politike, të marra nga fletoret e artistes, të kujtojnë veprat e gjera të Jenny Holzer, të bazuara në tekst, si “Mbijetesa” (1983–85), nëse ajo do të kishte ndërruar LED dhe projektorë me materialet e gjetura.

Autore Kimberly Bradley është një shkrimtare dhe redaktore me qendër në Berlin dhe Vjenë.
Artikull nga Frieze është një kompani mediatike me bazë në Londër./Media Ndërtimi.