Në qytetin e Tuzlës të Bosnje dhe Hercegovinë, ish-centrali i energjisë Chlor-alkali (i njohur në vend me akronimin e tij boshnjak, HAK) është një skelet post-industrial i rrezikshëm, i shpërbërë dhe i braktisur. E ndërtuar midis viteve 1972 dhe 1976 me investime britanike dhe kanadeze, HAK prodhoi klor dhe hidroksid natriumi në masë përmes elektrolizës me bazë merkur. HAK ka qenë një nga komplekset më të mëdha socialiste jugosllave të minierave dhe industriale kimike, duke punësuar rreth 2,000 punëtorë nga komunitetet në rajonin e Bosnjës Verilindore.

Damir Arsenijević është anëtar i fakultetit në Universitetin e Tuzlës në Bosnje-Hercegovinë. Ai ndihmoi në themelimin e Universitetit të Punëtorëve, i cili doli nga protestat e shkurtit 2014 në Tuzla, dhe së fundmi themeloi platformën “TOKË-UJË-AJER”.

Në vitin 1979, kompania japoneze Mitsui investoi në ndërtimin e fazës së dytë – uzinës HAK 2 – që prodhonte toluen diizocianat (TDI), një material i përdorur në prodhimin e shkumës fleksibël. Kjo ishte kur, si rezultat i eksporteve vendase dhe ndërkombëtare të produkteve të tij, kompleksi industrial arriti kulmin e pasurisë së tij prodhuese dhe financiare. Tani, në vitin 2022, ajo qëndron si një bombë e pashpërthyer—duke mbështjellë vëllime të mëdha mbetjesh toksike që shtrihen të pambikëqyrura në sferat e saj mbitokësore dhe tubacionet nëntokësore, me mbetje të mëtejshme toksike të varrosura në vende të pashënuara rreth ish-uzinës. Është një vend distopik.

Vendndodhja distopike e HAK-së nuk është vetëm një emblemë e shkatërrimit të Jugosllavisë socialiste, por, që kur kompania u privatizua në fillim të viteve 2000, mbetjet e saj toksike të fshehura qëndrojnë si një monument i padukshëm për copëtimin e gjithë industrisë jugosllave dhe zhdukjen e Subjekti politik socialist jugosllav – njerëzit punëtorë – që zotëronin dhe menaxhonin industrinë e vendit. Në vitin 2006, kompania polake Organika bleu një pjesë të HAK-ut (e riemërtuar “Polihem” gjatë procesit të privatizimit) dhe filloi të pushonte nga puna që në vitin 2007.

Ndërhyrja e korporatës që bëri Organika përfshinte refuzimin e premtimit të saj për të dyfishuar prodhimin, shkarkimin e punëtorëve dhe fillimin e prerjes së fabrikës së prodhimit dhe shitjes së saj si skrap. Siç tregon lideri i sindikatës së HAK-së, Miralem Ibrišimoviq: “Organika i shpërndau ekipet e shpëtimit; përgjysmuar numrin e zjarrfikësve; përgjysmuar numrin e punëtorëve në fabrikat e prodhimit; ndaloi blerjen e pajisjeve dhe pajisjeve mbrojtëse për punëtorët; dhe, mbi të gjitha, ndaloi trajtimin e mbetjeve të merkurit në mënyrë që mërkuri të derdhej drejtpërdrejt në lumin Jala.”[1]

Privatizimi i HAK-së ka sjellë dhe vazhdon të sjellë rrënimin e mjeteve të jetesës së punëtorëve të saj, shkatërrimin e fabrikës dikur në pronësi të vetë punëtorëve dhe ndotjen e pakujdesshme të mjedisit. Djerrina industriale e HAK-së, punëtorët e saj të papunë dhe mjedisi i shkatërruar janë në kontrast të plotë me mënyrën se si HAK operoi midis fundit të viteve 1970, kur u ndërtua, dhe fillimit të viteve 1990 kur filloi lufta kundër Jugosllavisë.

Duke kapur guximin e të pashpresëve

Mbetjet toksike të fshehura ose të braktisura dhe ndotja e pahijshme mund të funksionojnë në një shkallë më të madhe kohore në formën e dhunës së ngadaltë. Megjithatë, në intervistat me punëtorët – nëse bashkërisht po rindërtonim vendet e mundshme të mbetjeve toksike industriale të fshehura në HAK apo po mendonim se si është lejuar në radhë të parë shkatërrimi i masave të shëndetit dhe sigurisë në GIKIL – ajo që dominonte ishte shifra. dhe natyrën e tmerrshme të vdekjeve të vazhdueshme. Këto ishin ose vdekjet e njerëzve që këta punëtorë i njihnin dhe që jetonin pranë fabrikave ose vdekjet e bashkëpunëtorëve të tyre. Siç tha Zijad Shehabović nga GIKIL: “Shumë nga miqtë e mi që punonin në fabrikën e qymyrit të koksit merrnin një ose dy pensione mujore dhe pastaj vdisnin. Ata trajtonin materiale kaq të forta kancerogjene. Është e rrallë që ndonjë prej tyre të jetojë deri në pleqëri.”[37]

Më dominonte edhe ndjenja e urgjencës. Nëpërmjet këtyre intervistave, duket sikur, duke u bashkuar dhe duke e ribërë atë lidhje mes brezave, ne u përpoqëm të rikuperojmë dhe regjistrojmë së bashku sa më shumë që të jetë e mundur, para se ky brez punëtorësh të largohet. I bllokuar mes humbjeve të luftës dhe humbjeve të këtij privatizimi të pasluftës, si mundet komuniteti të thyejë konspiracionin shkatërrues midis toksicitetit dhe varfërisë, të manipuluar në ekzistencë nga interesi i zhveshur vetjak i kapitalit financiar global? Dhe si mund ta mbajmë dhe ta mbajmë gjallë inatin e vogël që ka mbetur në komunitetet e rraskapitura dhe të helmuara për t’i kërkuar llogari atyre që kanë përfituar nga ky komplot?

Kërkon punë të mundimshme: As punë që fetishizon ose estetizon gjendjen e vështirë të toksicitetit, as punë që ndërton shpresën e rreme se basti ynë më i mirë, nëse gjithçka është gjithsesi e ndotur, atëherë thjesht duhet të heqim dorë dhe të tërhiqemi. Ne kemi nevojë për punë që merr seriozisht parasysh pashpresën e gjendjes sonë. Siç na kujton Alenka Zupančič, kapja e një “guximi të të pashpresës” mund të na lëvizë përtej paralizës sonë aktuale dhe të na mundësojë të mendojmë që “nuk është e kundërta e veprimit, por kushti i qenësishëm i një veprimi të guximshëm që përfundimisht bën një ndryshim. .