Me rastin e vdekjes së arkitektit të madh Richard Rogers, arkitekti Ylber Vokshi Ylli na sjell një shkrim që e kishte dërguar nga Parisi për lexuesit shqiptarë sa ishte student i arkitekturës për Qendrën nacionale për kulturë dhe art “ ZhorzhPompidu”.

“Arkitektura në botë, laboratorium futiristik i kulturës”

Një objekt francez ende nuk ka shkaktuar interesime dhe reagime më kontradiktore në botën e artit, që nga viti 1889, kur është realizuar pyrgu i njohur i Ajfelit, i cili paralajmëroi  një drejtim të ri në arkitekturën botërore. Ky është pallati  “Beaubourg” (Bobur), në të cilin është vendosur Qendra nacionale për kulturë dhe art “ZhorzhPompidu”.

Lindi me iniciativën e një njeriu, emrin e të cilit e mbanë, e sipas projektit ideor të ekipit ndërkombëtar të arkitektëve. Ky “ laboratorium i kulturës” sot është në mes të Parisit të vjetër, duket pak ofensiv, por askush nuk mund t’ia mohojë ekzistencën, pasi ai, pas shume kohe, i bënë konkurrencë  “pirgut francez”

Pallati  “Beaubourg”është i vendosur në pjesën lindore të sheshit ( bulevardit) ”Sebastopol”, në zemrën e Parisit të vjetër, ku ndërtesat e ndërtuara para disa shekujsh janë të renditura në rrugë të ngushta. Aty, në një hapësirë  të vogël, është ngritur kjo “rafineri” me dimensione impozante: 168 metra e gjatë, 66 metra e gjerë dhe 44 metra e lartë. I tërë pallati ka nje sipërfaqe prej afro 100.000 m2, ku janë te vendosura katër institucione të rëndësishme kulturore, të cilat bashkëpunuan në realizimin e projekteve të ndryshme kulturore.

Biblioteka informative është e kompletuar me fond të pasur librash nga të gjithë lëmenjtë e jetës. Në institutin për modelime industriale punohet në gjurmimin e formave të reja të të shprehurit në art. Arkivi dhe biblioteka e Muzeut të Artit Bashkëkohës janë pajisur me teknikën më bashkëkohëse dhe vazhdimisht bashkëpunojnë me qendra të tjetra kulturore ne Francë. Ekspertët me eminentë janë tubuar në institutin për gjurmime muzikore, ku punojnë në zhdukjen e kufirit të improvizuar mes artit muzikor dhe shkencës, përkatësisht nëdefinimin  e ri të toneve muzikore. Idetë avangarde të punës së qendrës “Pompidu” dhe  programi ambicioz i paraparë në një tërësi funksionale, vetvetiu kanë kërkuar shprehje adekuate arkitektonike.

Duke u bazuar në këtë, në  konkursin ndërkombëtar, juria e përberë nga arkitektët mënjë projekt të tille, i cili ishte i çuditshëm për qarqet konservatore franceze.

Qendra “ ZhorzhPompidu” në tërësi është objekt i çuditshëm jo i rëndomtë, por në mënyrën e vet arkitektonike – e të njohur botërore vendosi te realizohet projekti i përbashkët arkitektonik i Renzo Pianos (italian) dhe Richard Rogers-Riçard Roxhersit (anglez), edhe pse ka pasur shumë kritika për guximin e jurisë pse e ka pranuar. Ajo është një “letër e pastër” vëllimi i lirë për çdo artist qe ta definojë me aftësitë e tij kreative. I tërë pallati është mbështjell me qelq të cilin e mban konstruksioni i shtyllave të çelikta, ngjashëm me skelet, prandaj pallati, edhe pse i përfunduar, duket se ende është duke u ndërtuar. Është kjo një tërësi kubistike e komponuar në qelq e çelik. Posaçërisht fascionon paraqitja origjinale e konstruksionit të çelikut e studiuar hollësisht. Arkitektët, pa ngurruar, në fasadën lindore kanë vendosur gypat e instalimeve për ujësjellës, për ajër dhe rrymë elektrike,të ngjyrosur me ngjyra primare dhe te komponuar në frymën e dizajnit bashkëkohës. Në këtë mënyrë është fituar një koloritet elegant, i cili në shikim të parë vë në dyshim vizitorin se mos gjendet para ndonjë vigani industrial.

E kundërta me këtë fasadë eksplozive, që tërë pallati i jep pamje futuriste, gjendet fasada kryesore, e qetë dhe elegante, ritmin e së cilës e ndërpresin shkallët e lëvizshme të vendosura në një tunel qelqi. Nga koloriteti i fasadës fqinje ka mbetur vetëm një shirit i kuq për të theksuar lëvizjen e dinamikën e kohës, në të cilën jetojmë. Me ndihmën e zgjidhjes interesante të konstruksionit është fituar një hapësirë e brendshme, e lirë dhe fleksibile, e cila mundëson zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme kulturore.

Me qindra vizitorë çdo ditë prej orës 10 në mëngjes deri në orën 22 në mbrëmje, kalojnë nëpër portalet e qelqit, qarkullojnë nëpër shkallët e lëvizshme, poshtë e lart, duke përjetuar asociacione të këndshme nga pamja e jashtme megalomane, gjer në befasi të shumta, për të arritur lart në restorant, prej nga shtrihen pamje të bukura të Parisit.

Ne brendinë e këtij tempulli të kulturës me të vërtet gjejmë gjithçka: libra, piktura, projekte, dizajn, muzikë, teatër, kino, me një fjalë tërë enciklopedinë aktuale të shprehur në qelq e çelik. Në ekspozitat, që ndërrohen në mënyrë kontinuale, njihemi me veprat origjinale të Pikasos, Shagalit, Matisit, Kandinskit e të shumë artistëve të tjerë  me famë botërore. Arkitektura e qendrës “ZhorzhPompidu” është shprehje e të arriturave teknologjike të kohës së sotme. Është ky një definim i përshtatshëm arkitektonik, i cili ka mundësuar realizimin e idesë për çka është planifikuar. Në mesin e shtëpive të vjetra te shekullit XVIII duket si një vajzë e bukur në mesin e veteranëve. Ky kontrast është i harmonizuar dhe freskon, pasi pallati e ka respektuar lartësinë e ndërtesave që e rrethojnë. Ajo është shkëputje stilistike me lagjen e vjetër, por materialisht është e lidhur me traditën e konstruksioneve franceze të çelikut.

Edhe pse e akuzuar për mbyllje ndaj masave të gjera, vetë zgjidhja arkitektonike e demanton atë, pasi muret e qelqta mundësojnë që i tërë pallati të jetë i hapur për të gjithë, si gjatë ditës ashtu edhe në mbrëmje, kur i tërë pallati ndriçon, duke simbolizuar votrën e re të kulturës në këtë pjesë të Parisit.

Ka kaluar më shumë se një vit qëkur kryetari Zhiskard’Esten solemnisht bëri inaugurimin e qendrës “Zhorzh Pompidu”. Kjo periodë e shkurtër plotësisht e demantoi shumë skeptik dhe kritikë te rrejshëm, duke afirmuar në mënyrë brilante qendrën, pasi vizitat e përditshme tejkaluan edhe parashikimet me optimiste. Njëherit, ky është inkurajim për vizitorët e artit bashkëkohës që të vazhdojnë me eksperimente të reja.

Ylber Vokshi Ylli, student i arkitekturës, Paris 1977.