Pra, ne nga Bogdani kemi pranuar si të drejtë dhe bëhemi se i kemi kuptuar, vetëm qëndrimet e tij politike që lidhen me ne, por asgjë përtej tyre. Se si duhet trajtuar qyteti, qytetari, ambienti, memorialet, trashëgimia e luajtshme dhe e paluajtshme, zhvillimet tona të njëzet viteve të fundit tregojnë se asgjë nga këto ne nuk kemi mësuar.

Qytetet tona u mësynë nga masat e mëdha të popullatës, mu siç flet ai tek “Për qytetin ose kundër tij” (“Za grad ili protiv grada”) ku vërtet nuk u dogjën dhe rrënuan siç bënin hunët, por vetëm moskontrolli i këtyre dyndjeve i dërgoi qytetet në vetëshkatërrim duke u rritur deri në madhësi të pakontrolluara malinje. Nëse në të njëjtin tekst, ai vazhdon duke na tërhequr vëmendjen se vetëm nga lindja e qyteteve njeriu i ka krijuar vetes mundësi që ta shohë veten retroaktivisht dhe se para paraqitjes së qyteteve ai ishte qenie pa histori, sa jemi përkujdesur ne në njëzetë vitet e fundit që të ruhen shtresat historike të qytetit në mënyrë që ai ta luajë këtë rol historik?! Nëse duke vëzhguar bombardimin e Dubrovnikut ai konstaton se qytet-urryesit dhe qytet-shkatërruesit nuk janë fantazma librash, por të gjallë dhe në mesin tonë, a jemi të sigurtë se në qytetet tona sot ata janë zhdukur?! Mos ata nga bombardimi me artileri tani kanë kaluar në bombardim me ndërtesa vend e pa vend duke ia zënë frymën qytetit?!

A jemi të sigurtë që ai primitivi i cili nuk pranon assesi se ka ekzistuar çkadoqoftë para tij, sot nuk është bosi i qyteteve tona?! Nëse tek “Mbytja me ritual e qytetit” (“Ritualno ubijanje grada”) ai qartas na tregon se urbaniteti si themeli i qytetit në shumicën e gjuhëve më të rëndësishme europiane ka kuptimin e përputhshmërisë në mes të mendimit dhe fjalës, fjalës dhe ndjenjës, ndjenjës dhe veprimit, cilën nga këto virtyte e manifestojnë qytetet tona sot?! Apo pikërisht ndodh ajo që ai parasheh, se kur dikush nuk mundet ti përshtatet rregullave të urbanitetit më së lehti është ta shfarosë atë!

Përderisa të gjitha pyetjet e sipërshtruara, për fat të keq, nuk kanë nevojë për përgjigje se ato janë fare të ditura për secilin që jetojmë në qytetet e ditëve të sotme, sepse tashmë janë e kundërta e gjithë asaj për të cilat Bogdani është përpjekur gjithë jetën e tij. Po e ardhmja e qyteteve?! Padyshim edhe këtu ai na del në ndihmë duke na tërhequr vëmendjen tek “Aleksandria e re apo Babiloni i vjetër”, (“Nova Aleksandrija ili stari Vavilon”) se nëse e ardhmja nuk do të jetë kozmopolite,  pax urbana,  atëherë do të jetë barbare. Por, pax urbana, vazhdon ai, nuk mund të arrihet pa detribalizimin dhe denacionalizimin rrënjësor të mendësisë. Duke parë promovimin e përditshëm të lagjeve të kushërinjve të rrethuara me mure mesjetare si lagjet e qytetit të së ardhmes, mbushjen e hapësirave publike me simbole njënacionale, gumëzhimin e shesheve qendrore nga muzika religjioze, nuk është vështirë të prognozohet as e ardhmja e qytetit.

Pra, po t’i kuptonim ne qëndrimet e tij, përfshirë edhe këto politike të përmbledhura në librin e sapobotuar, si pjesë e një kornize logjike të ndërtuara mbi vlerat universale të humanizmit dhe jo si tifozllëk ndaj njërës apo tjetrës palë, ne nuk do të përpiqeshim ta poziciononim atë nëse është me ne apo me ata. Vet idea për ta ndarë Bogdanin me ne apo me ata në thelb është anti-bogdaniane, sepse ai nuk ishte as me ne as me ata! Ai ishte me të gjithë ata me të cilët i takoheshin idealet e tij universale dhe këtë kishte guxim ta thoshte hapur në çfarëdo rrethane pa kalkuluar fare për pasojat individuale. Ai ishte mbi të gjitha me VETEN E TIJ. Ai pranoi t’i “tradhëtojë” ata – kur konsideroi se nuk kishin të drejtë, po të gjurmojmë thellë do e gjejmë diku ku na ka “tradhëtuar” edhe ne – sipas variantit të cektë të të vlerësuarit të gjërave në ne dhe ata, por ai nuk pranoi asnjëherë të tradhëtonte VETVETEN. Ai e ndërtoi personalitetin e vet mbi të vërtetat në të cilat besoi me tërë qenien e tij dhe për të cilat nuk pranoi asnjë kompromis pavarësisht çmimit që iu desh të paguante. Tërë trashëgiminë intelektuale që na la e ndërtoi mbi këto të vërteta, trashëgimi të cilën nuk është se e kemi përdorur dhe po e përdorim më së miri as ne as ata.

*Autori është Arbër Sadiki arkitekt, ligjërues, kritik. Mban gradën Doktor i Shkencave Teknike në Fushën e Arkitekturës dhe Urbanizmit nga Universiteti i Beogradit. Fusha e ngushtë hulumtative e tij lidhet me marrëdhëniet në mes rrethanave shoqërore dhe arkitekturës. Asistent kurator i pavionit të Kosovës në Bienalen e 14-të të Venecias. Nominues në Aga Khan Award for Architecture, Gjenevë. Fitues i “Çmimit Vjetor për Vepër Shkencore në fushën e Trashëgimisë Kulturore”, 2020, ndarë nga Ministria e Kulturës për botimin me titull: “Arkitektura e Ndërtesave Publike në Prishtinë: 1945-1990, Faktorët Shoqëror dhe Formësues”.