“Kur arkitektët heqin dorë nga ëndrrat e tyre për kontroll të plotë, ata zhbllokojnë fuqinë e zhvillimit organik, përsëritës që është i ndjeshëm ndaj nevojave të njerëzve dhe natyrës.”
Shkruar nga DANIELE BELLERI dhe CARLO RATTI
Modele të reja për pjesëmarrje përtej Prishtinës
Shumë nga parimet që qëndrojnë në themel të urbanizmit me burim të hapur janë shfaqur në industri të tjera. Korporatat industriale, zhvilluesit e softuerëve dhe prodhuesit e veshjeve njësoj i paraqesin audiencës së tyre variante të ndryshme të produkteve të tyre për të provuar se cili funksionon më mirë.
Këto procese imitojnë fuqinë adaptive të evolucionit natyror dhe e sjellin atë në thelbin e procesit të projektimit. Mendimtarë nga shumë disiplina – duke përfshirë Herbert Simon, Buckminster Fuller, Anthony Dunne, Fiona Ruby dhe Stefano Mancuso – kanë eksploruar kufijtë e shumtë midis ideve tona për natyrore dhe artificiale, dhe se si kjo mund të ndikojë në mjedisin e ndërtuar. Natyra nuk i përfundon kurrë dizajnet: Ajo vazhdimisht lëviz nga hyrja në përgjigje në një lak reagimi që është vazhdimisht në fluks. Dizajnerët nuk mund ta imitojnë këtë dinamikë në mënyrë të përsosur, por ne mund të aspirojmë të kapim një pjesë të fuqisë së saj.
Secila nga karakteristikat kryesore të urbanizmit me burim të hapur është përshtatur mirë për të imituar evolucionin natyror. Një urbanist me burim të hapur nuk nxit vetëm ndryshimin. Ato janë më shumë si mutacione në një gjenom. Është publiku ai që kryen procesin e seleksionimit natyror dhe vendos se cilat mutacione arrijnë të bëhen fiksime të qytetit në vijimësi.

Kur arkitektët heqin dorë nga ëndrrat e tyre për kontroll të plotë autorial, ata zhbllokojnë fuqinë e zhvillimit të vërtetë organik. Kur procesi nuk ka një fund të paramenduar, ai mund të vazhdojë me hapa të vegjël dhe të lejojë rivlerësimin, duke u bërë më i ndjeshëm ndaj ndryshimeve të kushteve të mjedisit dhe nevojave të njerëzve.
Mobiljet në Korridorin e Gjelbër fillimisht u ndanë në intervale të rregullta, por njerëzit zhvendosën tavolinat dhe karriget në vendet që donin të ishin. Zhvillimi jo-linear sjell rreziqe të paparashikueshme – disa nga mobiljet tona ishin aq të lehta për t’u riorganizuar saqë disa pjesë u vodhën – por gjithashtu sjell shpërblime që nuk mund të ishin konceptuar paraprakisht.
“Një nga kufijtë emocionues për urbanizmin me burim të hapur është zgjerimi i përkufizimit të publikut për të përfshirë subjekte jo-njerëzore.”
Në të ardhmen e urbanizmit me burim të hapur, mbeten shumë pyetje. Për shembull, testet e ardhshme të “votimit me këmbët tuaja” do të lundrojnë çështje të mprehta me privatësinë, veçanërisht në lidhje me AI dhe vizionin e makinës që mund të përdoren për të analizuar reagimet dhe lëvizjet e njerëzve. Gjithashtu, është e lehtë të bëhen ndryshime drastike në përgjigje të reagimeve të publikut në projekte të përkohshme relativisht me kosto të ulët. Por si mund të ruani të njëjtën hapje kur ndërtoni, të themi, një stadium apo një rrokaqiell? Në këto projekte, të cilat janë shumë më të vështira për t’u çmontuar, a mund të zëvendësohet hapja që përjetuam në Prishtinë me armiqësi?
Një nga kufijtë emocionues për urbanizmin me burim të hapur është zgjerimi i përkufizimit të publikut për të përfshirë subjekte jo-njerëzore. Planifikuesit urbanë janë përpjekur prej kohësh të imitojnë ekosistemet natyrore, por ata ende ruajnë iluzionin e botës urbane si një kështjellë vetëm për njerëzimin. Pse të mos inkorporoni në të vërtetë botën natyrore në atë artificiale?
Filozofi Bruno Latour besonte se ne duhet të përqafojmë një “kozmopolitikë” të shtrirë që merr parasysh mirëqenien e bimëve dhe kafshëve. Ky nuk është vetëm një propozim ideologjik – kriza klimatike po e bën të qartë se është një propozim. Hapësirat e gjelbra krijojnë habitate, filtrojnë ndotësit dhe mund t’i ndihmojnë njerëzit të përballojnë valët e të nxehtit. Jo-njerëzit mund të votojnë gjithashtu me këmbët e tyre: Binarët e braktisur hekurudhor nxisin migrimin e bimëve dhe kafshëve nga fshati në qendrën urbane. Ndoshta ky fat mund të ndodhë një ditë në Korridorin e Gjelbër.
Ndërsa vazhdon të evoluojë, urbanizmi me burim të hapur mund të bëjë diçka më shumë sesa të avancojë praktikën e planifikimit urban: Ai mund të ndihmojë në riparimin e përçarjes midis njerëzve dhe ekspertëve teknokratë në fusha të tjera. Nëse arkitektët mund të rifitojnë besimin e publikut, ata mund të frymëzojnë fusha të tjera – gazetari, shëndeti publik, arsimi dhe më shumë – që janë përballur me beteja të ngjashme.
Për ta bërë këtë, arkitektët duhet t’i shohin njerëzit e zakonshëm as si një pengesë për t’u shmangur dhe as një zëvendësim për autoritetin e tyre, por një partner dialektik. Duke arritur këtë ekuilibër, ato mund të lehtësojnë një zhvillim organik, të hapur, që do të shkojë në drejtime që as publiku dhe as ekspertët nuk mund t’i parashikojnë. Proceset më të mira i tejkalojnë produktet përfundimtare të përsosura./Media Ndërtimi