Mbi shtatoret, gjyshërit dhe rrëfimet e ndodhura ndërmjet.

Kur ec rrugëve qendrore të ngarkuara të Prishtinës, është e pamundshme të shmangësh përballje me figura nga e kaluara e Kosovës.

Në distancën prej disa qindra metrash, Ibrahim Rugova dhe Zahir Pajaziti qëndrojnë shtatlartë teksa vështrojnë sheshet me emrat e vet, Nënë Tereza e vogël mbikëqyr një shesh të vogël stolash të mbuluar me hije pemësh, ndërsa strehon një vocërrak me palat e petkut, e Gjergj Kastrioti Skënderbeu, sipër një kali që duket sa gjysma e vet, tërheq vëmendjen e të gjithëve përposht tij. Diçka më tutje, Bill Clinton përshëndet me dorë radhët e trafikut të ngjeshur që përpiqen të hynë a të dalin nga qyteti.

Qytetet e Kosovës janë të mbushura me shtatore e përmendore, identitetet e të cilave rrallë farkohen nga ndjenja e aspiratës, dhe kryesisht nga e kaluara. Shtatoret dhe përmendoret marrin pjesë në diskursin historik duke shenjuar sferën publike dhe duke treguar rrëfime mbi historinë. Duke ftuar në soditjen e ngjarjeve të të kaluarës, ato kërkojnë një komunitet kujtese që të kënaqet me to. Të synuara që të nxjerrin në pah çaste të historisë bashkëkohore të Kosovës, ato bëhen infrastrukturë kujtese, duke na e organizuar marrëdhënien me të kaluarën personale, kulturore e kombëtare.

Të dizenjuara me përjetësinë në mendje, shtatoret shpeshherë perceptohen sikur përfaqësojnë një konsensus të gjerë shoqëror ose sikur nderojnë individë, trashëgimia jetësore e të cilëve kryqëzohet me vlerat kolektive. Por do të ishte gabim me i pa shtatoret thjesht si simbole neutrale të pajtimit dhe të njëzëshmërisë.

Kjo askund nuk është bërë më e qartë sesa pak më poshtë autostradës, me projektin famëkeq të Nikola Gruevskit “Shkupi 2014”, qindra shtatoret e reja të të cilit që vërshojnë rrugët e kryeqytetit të Maqedonisë së Veriut filluan të simbolizonin betejën politike për të ardhmen e vendit përmes antikizimit. Fasadat neoklasike, e përmendoret dhe shtatoret në dukje shumëvjeçare, shërbyen për të fshehur trashëgimi të tjera, sidomos të kaluarën jugosllave.

DUHET TË SHEMBET NJË SISTEM I TËRË VLERASH SHOQËRORE E POLITIKE QË NJË SHTATORE TË HIQET NGA EKSPOZIMI PUBLIK.

Në Prishtinë kaloj çdo ditë përskaj Zahir Pajazitit; shtatorja madhështore e militarizuar në qendër të qytetit komunikon faktin se ai ka qenë figurë e rëndësishme në luftën e vitit 1999. Por nuk është bërë shumë për t’i nxjerrë në pah rrethanat e flijimit të tij në një mënyrë të kapshme ose të paharrueshme. Një shtatore përmasash të tilla, ta merr mendja se është krijuar për të aktivizuar dialogun historik për qëndresën civile dhe luftën çlirimtare. Edhe pse ftohem ta shikoj, ajo që shoh është një i ri me pushkë, rrëfimi jetësor i të cilit është armatosur. Për shumicën, lufta ishte përvojë nga e cila dolën si viktima, por lavdia që projekton shtatorja e Zahirit është tepër madhështore për t’u përshtatë në historinë e vuajtjes kolektive.

Përmendoret e shtatoret nuk shërbejnë gjithmonë për ta kujtuar historinë, por për të përkujtuar një figurë historike ose një grusht besimesh. Dhe ato janë të pozicionuara në hapësirë ashtu që autoriteti të mos u sfidohet – nuk është rastësi që shtatorja e Skënderbeut dhe e Rugovës shohin ndërtesat e qeverisë qendrore dhe të Kuvendit. Ato nuk mund të vihen në pikëpyetje ose të hiqen.

Duhet të shembet një sistem i tërë vlerash shoqërore e politike që një shtatore të hiqet nga ekspozimi publik. Shtatoret e Enver Hoxhës, thellësisht të nderuara, u rrëzuan në vitin 1991 vetëm pas rënies së Murit të Berlinit dhe kjo shënoi fundin e diktaturës që ai e kish udhëheqë për më se katër dekada në Shqipëri.

Kur rrëzohet një shtatore, ajo zakonisht shoqërohet nga disa anë me pretendime për një sulm ndaj historisë – një përpjekje për t’i fshi të vërtetat e pakëndshme. Më 2020, gjatë valës së protestave Jetët e Zeza Vlejnë, shumë shtatore të tregtuesve dhe pronarëve të skllevërve u shkatërruan në Britani e në ShBA, duke përndezë kështu debatin global se mos po sulmohej historia. Por me i barazu pa kriter shtatoret me historinë shkurajon kulturat e tjera të historisë dhe bashkësitë e kujtesës që t’u japin zë narrativave të tjera të të kaluarës dhe krijon një klimë ku nuk mund të bashkëjetojnë të vërteta të shumta.

Pavarësisht nga besimi se shtatoret ngrihen për të krijuar një ndjeshmëri të kujtesës kulturore, sa efektive mund të jenë ato vërtet për të na rrëfyer tregime të lidhura me historinë? Memoralizimi dhe përkujtimi ende ndërlidhen me një objekt të prekshëm dhe me traditën e ndërtimit të shtatoreve e të përmendoreve. Në këtë rajon, një fokus i shpërpjestuar në prodhimin e shtatoreve dhe përmendoreve, në kurriz të përpjekjeve të vërteta për të prodhuar më shumë kërkime historike — e me cilësi më të lartë — kontribuon në keqkuptimin e përgjithshëm se rrëfimi i tregimeve për bashkësive tona dhe kujtimi i të kaluarës sonë duhet të bëhet duke i derdhur ato në bronz.

VARËSISHT SE KU QËNDROJ NË RAPORT ME NARRATIVËN HISTORIKE MBIZOTËRUESE, GJINIA IME, PËRKATËSIA ETNIKE DHE HISTORIA FAMILJARE OSE MË HESHTEN OSE MARRIN DUKSHMËRI.

Ajo që shtatoret pa diskutim kanë fuqi ta bëjnë është të na i ndikojnë mendimet dhe ndjenjat. Ngritja dhe heqja e shtatoreve ndikon se kush dhe si jemi në publik. Varësisht se ku qëndroj në raport me narrativën historike mbizotëruese, gjinia ime, përkatësia etnike dhe historia familjare ose më heshten ose marrin dukshmëri. Këta shenjues identiteti negociohen dhe përkthehen në të drejta, duke përcaktuar se si marr pjesë në jetën publike. Ç’do të thotë të jetosh në një qytet ku shtatoret e grave janë pothuajse të paqena? A do të thotë se përvojat e grave kurrë nuk do të informojnë rrëfime rreth historisë?

Rrëfimet që vijojnë tregohen me ndihmën e rrëfimtarëve të shumtë. Ato kanë të bëjnë me njerëzit dhe lokacionet përkujtimore, dhe mënyrën se si u vjen atyre historia. E hapur ndaj gabimeve, përfitoj nga përvoja dhe kujtimet e mia dhe të të tjerëve. Duke bashkuar burime të ndryshme gojore e të shkruara, i organizoj ato rreth pyetjeve që lidhen me praktikat përkujtimore lokale, me projektet e kombndërtimit dhe kujtesën personale e kolektive.

Në këtë akt të shndërrimit të burimeve të ndryshme në rrëfime, gjurmoj kryqëzimin midis historisë private dhe asaj publike. Ky kor zërash që përshkruajnë momente të ndryshme nga e kaluara bashkëkohore e Kosovës i bën ballë thjeshtimit dhe ecurisë lineare të kohës, duke na e ndërlikuar të kuptuarit e historisë dhe leximin e praktikave përkujtimore.

Trekëndëshi

Në shkurt të vitit 1944, Minir Dushi ishte veç 15 vjeç. Si pjesë e Lidhjes së Rinisë Komuniste të Jugosllavisë, LRKJ, iu bashkua partizanëve jugosllavë në Gri, katund i Malësisë së Gjakovës, si pjesë e Batalionit “Bajram Curri” të drejtuar nga Fadil Hoxha. Por, pak kohë pas përfshirjes, u përfol se po afroheshin forca nga ushtria gjermane. Për shkak të mungesës së municioneve, partizanët u urdhëruan të shpërndaheshin dhe të rigrupoheshin me të tjerë në të tjera zona. Meqë Miniri asokohe ishte adoleshent, komandant Hoxha e urdhëroi të shkonte në shtëpi. Ai kundërshtoi, duke dashur të mbetej me partizanët, por komandant Hoxha i tha se nuk ishin në pozitë për betejë efektive kundër gjermanëve në atë kohë.

Familja e Minirit s’kishte pasë asnjë lajm prej tij për një kohë shumë të gjatë – ai nuk i kishte konsultuar kur ishte bashkuar me partizanët. Pas tre netësh, duke çarë nëpër borë të dendur, ai arriti në shtëpi. Nga meraku se nuk do të ishte i sigurt në Gjakovë, familja e çoi të punonte në dyqanin e tyre të tekstilit në Kapali Çarshi (pazari i mbuluar) në Prishtinë. Të paktën atje, mendonin, askush nuk do të dinte për bëmat e tij.

Ai mbeti dy vjet në Prishtinë, duke jetuar me dy familje të ndryshme hebreje. Çdo të shtunë, gjatë Shabatit, ua kryente rangët, duke ia ndezë zjarrin zotit Salomon ndërsa ky lexonte pjesë nga Tevrati.

ISHTE SHUMË HERËT PËR TË KUPTUAR SE SI DO TË KONTEKSTUALIZOHEJ BRENDA HISTORISË BOTËRORE KJO NGJARJE LOKALE QË PO NDODHTE NË SHTËPINË KU MBANTE NJË DHOMË ME QIRA.

Shoku i Minirit, Jaku, një hebre i ri në lagje, që ishte edhe shitësi i tyre në dyqan, ishte i sjellshëm dhe sillej mirë me njerëzit. Jakut i pëlqente t’i rriste çmimet e tekstileve, ashtu që të kishte gjithmonë hapësirë për pazarllëqe dhe biseda me klientët. Në fund, Jaku e shiste mallin me çmimin origjinal. Iluzioni që krijonte Jaku i bënte klientët me dalë nga dyqani duke u ndier ngjadhnjimtarë e se po largoheshin me pazar të mirë.

Një natë vonë në maj 1944, Miniri ishte në shtëpi me familjen Salomon dhe axhën e vet, që vinte në Prishtinë nga Gjakova çdo të hënë përpara ditës së pazarit të martën. Po bëheshin gati të binin të flinin, kur dëgjuan një trokitje të çekiçit në derë. Ishte një njësi ushtarake e panjohur.

Ushtarët vazhduan të trokasin fort derisa e shembën derën, dhe u futën pjesëtarët e divizionit SS “Skënderbeu”, njësisë shqiptare nën kontrollin gjerman që shërbente vetëm në Kosovë — kishin ardhur për t’i marrë hebrenjtë. Para se Miniri të kuptonte se ç’po ndodhte, ushtarët i rrëmbyen anëtarët e tjerë të shtëpisë ashtu siç ishin në pizhame. Bashkë me rreth 280 hebrenj të tjerë të gjetur nëpër Prishtinë, i deportuan në kampin e përqendrimit Bergen-Belsen në Gjermani.

Një heshtje dhe zbrazëti e zymtë pllakosi shtëpinë dhe Miniri me axhën, të tmerruar, mbetën pa fjalë për ditë me radhë. Duke qenë pjesëtar i Ushtrisë Nacional-Çlirimtare Jugosllave që luftonte kundër fashizmit, Miniri kish menduar se njësiti SS “Skënderbeu” kishte ardhë me marrë atë. I rrëmbyer nga frikët, ai nuk e kuptoi se ajo çka dëshmoi ishte pjesë e Holokaustit; Ishte shumë herët për të kuptuar se si do të kontekstualizohej brenda historisë botërore kjo ngjarje lokale që po ndodhte në shtëpinë ku mbante një dhomë me qira.

Kapali Çarshia ishte qendra më e madhe tregtare në Prishtinë. Shumë zejtarë dhe tregtarë kishin dyqanet në Çarshi, ku ofroheshin shumëllojshmëri të pasura mallrash të punuara me dorë e të importuara. Dyqanet ishin të ngjeshura njëri pas tjetrit përgjatë rrugës kryesore, të njohur si Rruga e Gjatë, e cila fillonte te Teatri Kombëtar i sotëm, kalonte nëpër platformën që lidh sot ndërtesën e qeverisë me ndërtesën e Kuvendit dhe përfundonte në Divan Yol, sot rruga UÇK. Rrotull Kapali Çarshisë kishte shtëpi të vogla të stilit oriental, të banuara nga njerëzit që zotëronin dyqanet. Trashëgimia kombëtare e pronarëve të dyqaneve ishte e përzier: serbë, hebrenj, turq, romë e shqiptarë, të gjithë tregtarë në këtë qytet post-osman.

Pas Luftës së Dytë Botërore, kur dolën fitimtarë partizanët, pjesë e të cilëve dikur kishte qenë Miniri, Kapali Çarshia u shkatërrua nga vetë qytetarët, që dolën vullnetarë për ta zhbërë atë që i përkiste një mënyre tjetër jetese dhe për përparimin në botë. Mënyra e jetesës tregtare që kishte lulëzuar në Rrugën e Gjatë u zëvendësua nga projekte të reja zhvillimi që parashikonin një qendër të ndryshme të qytetit. Një qendër ku ishin akomoduar institucionet kryesore; ndërtesat qeveritare, qendrat tregtare, bankat shtetërore, të gjitha duke projektuar një ekonomi dhe rend politik të ri, të menaxhuar nga shteti.

Ky artikull i shkruan në Kosovotwopointzero.com u mbështetet nga Rosa-Luxemburg-Stiftung Gesellschaftsanalyse und politische Bildung e.V. – Zyra në Bosnjë dhe Hercegovinë.

Analizë nga Erëmirë Krasniqi e cila është hulumtuese dhe kuratore në Prishtinë, Kosovë.

Ajo përfundoi studimet e saj bachelor në Kolegjin Bard Berlin për Estetikë, Filozofi dhe Letërsi, ndërsa ato master për Letërsi Krahasuese në Kolegji Dartmouth.

Ajo ka përvojë të gjerë profesionale në hulumtimin cilësor dhe menaxhimin e projekteve kulturore. Aktualisht është drejtoreshë ekzekutive e Oral History Kosovo.