Teksti është përkthyer nga origjinali i BBC-së nga Arta Desku dhe Agnesa Sejdiu.

Prishtina, shpesh thuhet se dallohet si një nga kryeqytetet më të shëmtuara të Evropës. Është sigurisht një vend që nuk e kam menduar kurrë se do ta vizitoj. Pika e vetme referuese e vendit ishte nga një kënd i errët dhe i largët në mendjen time, duke kujtuar mbulimin e lajmeve tragjike të Luftës së Kosovës në fund të viteve 1990 pas viteve të spastrimit etnik që zhvendosën rreth 750,000 shqiptarë etnikë. Për vite me radhë, shumica e shqiptarëve etnikë të Kosovës kanë hyrë në kontrollin e rajonit kundër serbëve, të cilët, megjithëse përbëjnë vetëm 10% të popullsisë, e konsideruan Kosovën si djepin e identitetit të tyre kulturor.

Kosovarët e shpallën pavarësinë e tyre nga Serbia në shkurt të vitit 2008. Dhjetë vjet më vonë, papritmas u gjeta në këtë çrregullim të një qyteti. Shikoni një anë, dhe minaret e xhamive shekullore ngrihen drejt qiellit dhe statujat e porositura të heronjve vendës dhe të huaj qëndrojnë ngrihen lartë. Shikoni një anë tjetër, dhe monumentet dikur prestigjioze si “Grand Hotel” në pronësi shtetërore tani rrinin përgjithësisht të zbrazët me dritare të thyera. “Nuk mendoj se është hoteli më i keq në botë”, i tha presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi, një gazetari nga The New York Times. “Por kjo është për shkak se bota është shumë e madhe”.

Megjithatë, ja ku isha këtu në një mbrëmje të ngrohtë të verës, duke zgjedhur rrugën time përgjatë rrugicave të kthyera disa blloqe në jug të Katedrales së Shën Nënë Terezës pranë Bill Clinton dhe bulevardeve të George Bush. Do të vija në Prishtinë vetëm kalimthi nëpër rrugën time jashtë Ballkanit pas një hikingu 10-ditorë në Alpet Shqiptare. Pas “check-in”-it në një apartament me qera pa ujë të rrjedhshëm (një çështje e gjithë lagjes që pronari nuk mund ta shpjegonte), unë fillova të dilja vetë, të që të bëj dhe të shoh sa më shumë që të mundem nga qëndrimi im i shkurtër dy ditor.

Me konstruksionin e saj katrorë, ndërtesat e stilit komunist dhe rrugët me pluhur, shpejt mu bë e qartë se pse Prishtina merr një etiketim të keq. Lonely Planet e quajti atë “qytetin jo shumë të pëlqyer estetikisht që do të hasni ndonjëherë”, dhe Boston Globe dikur tha: “Ky qytet ballkanik është ndoshta kryeqyteti më i shëmtuar dhe më i këndshëm në Evropë”. Por, duke pasur parasysh kohët e fundit të përgjakshme dhe politikisht e hidhur, krahasimi i Prishtinës me një vend si Parisi ose Roma, nuk është shumë i drejtë. Në fund të fundit, vetëm në shekullin e fundit, lufta në Ballkan e ka çuar Kosovën të sundohej nga Perandoria Osmane, mbretëria e Serbisë, Jugosllavia, madje edhe Italia (si pjesë e Shqipërisë së Madhe gjatë Luftës së Dytë Botërore) dhe Serbia përsëri.

Sot, megjithë mburrjen me disa prej xhamive më të vjetra në Evropë, pjesa më e madhe e arkitekturës së dikurshme osmane të Prishtinës është zëvendësuar nga strukturat komuniste nga ditët e saj jugosllave. Në të vërtetë, qëllimi im përderisa isha në qytet ishte të shihja më ndërtimet më famëkeqe të epokës komuniste: Biblioteka Kombëtare e Kosovës, një grumbull masiv blloqesh betoni që është quajtur si një nga ndërtesat më të shëmtuara të botës nga Virtual Tourist. E hapur në vitin 1982, Biblioteka Kombëtare është vepra më e mrekullueshme arkitekturore e Prishtinës: një behemoth brutalist, pamja e jashtme si gardh shfaq një burg.

Sidoqoftë, përderisa kalova përmes dyerve me xhama të fshehura nën fasadën metalike të bibliotekës, zbulova se ka një bukuri të veçantë në këtë ndërtesë, me 99 kupola dhe dritare të mëdha. Siperfaqja e jashtme dhe e jashtëzakonshme e gurit të, të mbuluar me një dritë të gjerë natyrore nga kupola më e madhe e ndërtesës, sugjerojnë lidhjen me arkitekturën e humbur bizantine dhe islamike të Prishtinës.

Por pastaj, vetëm disa blloqe më larg, është maja e bardhë e freskët me sahat e Katedrales së Shën Nënë Terezës, e përfunduar në vitin 2017, 14 vjet pasi Papa Gjon Pali II lumturonte adhurimin etnik shqiptar. Struktura e lartpërmendur 76m është një vend ironik këtu – për shkak se Qyteti i Vatikanit nuk e njeh sovranitetin e Kosovës dhe për shkak se 90% e popullsisë së Kosovës është myslimane.

Ka një drejtësi poetike. Para se Perandoria Osmane të fuste në sundimin shekullor Kosovën duke filluar në shekullin e 14-të, shumica e shqiptarëve ishin të krishterë. Me sundimin turk, shumica u konvertua në Islam për t’i shpëtuar taksave të vendosura mbi subjektet e krishtera. Udhëzuesi im i qytetit Bekim Xhemili, kurator dhe etnolog në Muzeun Etnologjik të Kosovës, më tha se sot vetëm 3% e kosovarëve janë katolikë.

Historia e ndërtimit të Katedrales së Shën Nënë Terezës pasqyron dëshirën e kosovarëve për të vënë dekada të konflikteve (shumica e tyre etnike e jo fetare) prapa tyre. Sipas Xhemilit, myslimanët si dhe të krishterët dhanë fonde për ndërtimin e katedrales, shumë prej atyre fondeve vinin nga shqiptarët etnikë që jetonin në Shtetet e Bashkuara.

Por rruga e Kosovës drejt paqes dhe pavarësisë jo domosdoshmërisht ka sjellë prosperitet. Sot, vetëm 114 anëtarë nga 193 anëtarët e Kombeve të Bashkuara e njohin sovranitetin e Kosovës dhe siç tha Xhemili, shumica e ekonomisë së saj mbështetet nga paratë që vijnë nga të afërmit që punojnë në Evropën Perëndimore.

“Pa të gjitha paratë që hyjnë në Kosovë nga jashtë, ekonomia do të dështonte”, u shpreh Xhemili.

 Sipas Bankës Qendrore të Kosovës, kosovarët që punonin jashtë vendit dërguan në shtëpitë e tyre në Kosovë 752 milionë euro vetëm në vitin 2015. Në fillim të vitit 2018, shkalla e papunësisë në Kosovë ishte afërsisht 27% dhe pjesëmarrja e fuqisë punëtore nga kosovarët që punojnë (mosha 15-64 vjeç) ishte 39% e papërfillshme.

Ju nuk do të dinit se gjërat ishin kaq të tmerrshme duke ecur rrugëve të Prishtinës, sidomos ecja në Bulevardin “Nënë Tereza”. Mbushur me kafene dhe memorialin në kujtim të çlirimit të Jugosllavisë gjatë Luftës së Dytë Botërore, në figurat prej bronzi të pikturuara me flamuj amerikanë dhe britanikë, rruga dukej sikur po lëvizte çdo orë të ditës. Prindërit i shtynë karrocat dhe studentët rrinin të ulur nga një kafene në tjetrën.

Në fakt, një nga gjërat më të mrekullueshme që gjeta për Prishtinën ishte kultura e saj e kafesë. Ecni një bllok ose dy dhe do të hasni të paktën gjysmë duzinë kafene dhe sipas Shoqatës Gastronomike të Prishtinës, ka më shumë se 100 në një qytet me vetëm 200,000 njerëz. Ashtu si Prishtina, kafenetë e saj pasqyrojnë një përzierje të ndikimeve ballkanike, evropiane dhe të Lindjes së Mesme, me disa makiato  aq të shijshme që do të konkurronin me Italinë dhe të tjera që specializohen në gjëra të ëmbla dhe të shijshme turke.

Kafenetë janë një sipërmarrje natyrore në një zonë me pak perspektivë ekonomike – shumica prej tyre pinë kafe. Ata janë gjithashtu një vend grumbullimi për punëtorët qeveritarë, të papunët dhe intelektualët e rinj. Në fund të fundit, ishte në kafene të Kosovës aty ku filloi planifikimi fillestar i lëvizjes për pavarësisë të saj.

Pesë minuta në këmbë nga Bulevardi Nënë Tereza, kam ardhur nëpër monumentin NEËBORN që feston pavarësinë 11-vjeçare të Kosovës nga Serbia. Çdo vit në ditën e tyre të pavarësisë (17 shkurt), kosovarët ripërtëritin monumentin me një pamje të re. Disa vite, shkronjat e saj gjigante janë shënuar me graffite me ngjyra. Herë të tjera, ato janë mbuluar me nënshkrime të qytetarëve. Sipas një ekspozite në Muzeun e Kosovës, ky ndryshim vjetor pasqyron kërkesën gjithnjë në zhvillim të Kosovës për identitet dhe simbolizon rritjen e saj .

Më tej rrugës nga NEËBORN-i, pashë tragjedinë më tragjike “Memorialin Heroinat”, zbuluar në vitin 2015 për të nderuar 20 mijë gra të dhunuara gjatë Luftës së Kosovës në vitin  1998-99. Çdo kunj i monumentit përfaqëson një nga gratë, dhe duke qëndruar në lartësi të ndryshme, ato së bashku zbulojnë lehtësimet e zbutura të fytyrës së një gruaje. Monumenti ishte veçanërisht prekës për mua. Në ditët para ardhjes në Prishtinë kam qëndruar në shtëpitë e shqiptarëve etnikë të Kosovës, ku shpesh isha ulur për kafe turke me gratë që qëndrojnë në krye të familjes, e që do të fillonin të më thoshin rëfimepër atë që u ndodhi miqve, motrave dhe vajzave të tyre në duart e ushtarëve serbë – duke sjellë jetën në një nga taktikat më tragjike dhe brutale të kryera nga forcat serbe dhe Ushtria Clirimtare e Kosovës kundër grave, serbe, shqiptare dhe rome. Kjo gjë është thënë nga organizata “Human Rights Ëatch”, me bazë në Neë York.

Është ndoshta e përshtatshme që rruga që çon përpara nga një vend që kujton një nga kohët më të errëta të Kosovës është emëruar pas ish-sekretares së shtetit të SHBA Madeleine Albright. Në fakt, edhe në vitin 2019, shumë kosovarë kanë një “lidhje dashurie” me Clintonët, Bushët dhe politikanët e tjerë amerikanë, të cilët ata mendojnë se ishin të dobishëm në pavarësinë e Kosovës.

Kosovarët kujtojnë bombardimet e NATO-s të udhëhequra nga Shtetet e Bashkuara të vitit 1999 që më në fund i liroi nga kontrolli serb dhe i ndaluan mizoritë e luftës në të dy anët. “Ne e duam Amerikën; ne e duam Bill Klinton, “shtoi Xhemili. “Amerikanët janë heronjtë tanë.”

Ashtu si vetë Prishtina, ndonjëherë dashuria nuk është e bukur. “Ne ndoshta kemi statujën më të shëmtuar të Bill Clinton-it në botë”, tha kryetar i Prishtinës Shpend Ahmeti në një intervistë për Osservatorio Balcani Caucaso Transeuropa vitin e kaluar. “Gruaja e tij Hilary e përuroi atë, me një fytyrë si ‘ky nuk duket si burri im!'”.

Dhe, padyshim, Prishtina nuk i ngjan as Parisit as Romës. Por, erdha në përfundim se nëse ju kujtohet e kaluara e saj dhe humbni veten në të tashmen, do të gjeni një popull elastik dhe një qytet të ri të gatshëm për të shkruar kapitullin e ardhshëm. Dhe kjo është padyshim e bukur.