Sipas Jan Gehl, “Ne i formësojmë qytetet dhe ato na formësojnë neve”.

Qyteti ështe strukturë urbane e krijuar nga njerëzit për t’i shërbyer po atyre. Zhvillimi i qytetit, hapësirat publike e ato private krijohen për të plotësuar kërkesat e çdo qytetari aktiv e pasiv brenda një qyteti, kërkesa të cilat përkthehen në plane zhvillimore-strategjike-rregulluese të qyteteve.

Shkruan: arch. Ibrahim Beqiri

Prishtina, por edhe qytetet e tjera të Kosovës përpilojnë plane “strategjike-zhvillimore-rregulluese” për qytetin por jo edhe për të gjithë qytetarët. Përveç shumë mangësive, jo-profesionalizmit dhe favorizimit të individëve të caktuar, ato janë edhe përjashtuese dhe neglizhuese ndaj kërkesave për rituale ditore që kanë komunitetet fetare, veçanarisht komuniteti Islam që përbën shumicën absolute. Kjo duket edhe më e çuditshme pasi që të gjitha qytetet e vjetra në Kosovë, e edhe Prishtina, u zhvilluan përreth dhe në emër të xhamive. Qytetet ende mbajnë për identitet disa nga xhamitë më të vjetra, më të mëdha e më të bukura në Ballkan e më tej. Ato luanin rolin kyç, duke koncentruar gjithë jetën publike të qytetit përreth tyre.

Në gjyshmën e shekullit të XX kjo ndryshoi. Në Prishtinë, xhamitë ani pse në vazhdimësi luajtën rol kyq në jetën publike, ato më nuk janë pjesë e Planeve Zhvillimore Urbane që nga ‘Plani Detal Urban’ i vitit 1956 e deri në këtë të fundit 2012-22. Xhamitë janë ndërtesa publike fillimisht dhe si të tilla duhet të trajtohen. Përjashtimi i xhamive nga ky term në emër të çfardo nocioni tjetër është padrejtësi shoqërore dhe institucionale përballë nevojës reale që ka për këtë lloj ndërtese, veçanarisht dy dekadat e fundit kur është rritur numëri i atyre që vizitojnë xhaminë gjatë ditës-javës.

Shkollat, çerdhe-kopshtet, qendrat mjekësore, gjykatat, qendrat sportive, etj., të gjitha këto janë ndërtesa shoqërore për të cilat rregullat përcaktojnë sasinë apo pozitën e tyre brenda qytetit. Afërsia e tyre me qytetarët përcaktohet nga nevoja për t’i vizituara këto shërbime gjatë ditës, javës, muajit apo vitit. Xhamia poashtu është ndërtesë publike e cila vizitohet pesë herë në ditë, rrjedhimisht ndërtesa publike më e vizituara gjatë ditës. Mirëpo, duke i’u referuar një hulumtimi që është bërë gjatë përpilimit të detyrës projektuese për Konkursin e Xhamisë Qendrore(2012), qyteti i Prishtinës ka një sipërfaqe prej 3,347.23 hektarësh dhe ka gjithsej 23 xhami aktive, të reja dhe të vjetra dhe tre të tjera të cilat janë të përkohshme.

Duke paramenduar rrezen optimale prej 500m, që konsiderohet si një rregull nga vendimet Islame për mbulimin e sipërfaqës nga një xhami, kuptojmë se 2,042.03 hektarë ose 61% e sipërfaqes së qytetit është e mbuluar. Prishtina ka akumuluar xhamitë kryesisht në pjesën e vjetër të saj. Kjo paraqet mbulimin e shumëfishtë të asaj zone me xhami kryesisht të vogla e të vjetra, duke e lënë pjesën tjetër të qytetit të pambuluar tërësisht. (Shih foton)

Në Prishtinë hapësira e përgjithshme e lutjeve të të gjitha xhamive brenda qytetit është 8,064.7m²  e mjaftueshme për 10,189 persona. Komuna e Prishtinës ka 200,000 banorë dhe duke supozuar një numër 170,000 pa banorët e fshatrave përreth, rezultojmë me: 16.7 banorë për një vend-falje në xhami. Kjo është duke shpërfillur frekuencën e lartë të njerëzve të vendeve të tjera që vijnë në qytet gjatë ditëve të punës.

Kjo analizë tregon se qyteti i Prishtinës është në një nevojë emergjente për ndërtimin e xhamive të reja në të gjitha lagjet e qytetit, e posaqërisht lagjet e reja. Kujtojmë që edhe në Lagjen ‘Kodrina’; një lagje me 20 hektarë dhe planifikim për të akomoduar mbi 20 mijë banor, Komuna e Prishtinës me bashkëpunëtorë përpiluan projekt-planin i cili parasheh të gjitha ndërtesat shoqërore (shtëpi e kulturës, qendra mjekësore, qerdhe, shkolla, qendër tregtare), përveç xhamisë. Duke parë kërkesat e shumta dhe situtatën e krijuar më herët me xhamitë në “Mati 1” dhe Veternik, një rishqyrtim i Institucionit Komunal për të paraparë një xhami në atë lagje do ishte një paraprirje për të plotësuar një kërkesë-problem që mund të lind posa të ndërtohet lagjja.

Ndërsa, Xhamia Qëndrore e Prishtinës nuk është ndërtesë vetëm për të shfaqur madhështinë e saj volumore në raport me zgjerimin e qytetit i cili la në hije monumentet fetare të cilat deri vonë ishin pikat dominuese-referuese në qytet, por është hapësira kryesore për kryerjen e ritualeve me theks ato javore – Namazi i Xhumasë. Ky ritual grumbullon nje numër më të madh të besimtarëve e që rrjedhimisht kërkon një hapësirë më të madhe. Kjo xhami do të mbulonte deri në një masë zonën qëndrore të qytetit e cila nuk ka as edhe një xhami të vetme. Xhamia duke u pozicionuar në lokacionin i cili është paraparë (Parkingu i Postës), bënë një lidhje në mes të dy prej lagjeve më të mëdha në qytet, Lagjja Dardania dhe Ulpijana.  Ndërsa, lokacioni (i mirë apo i keq) është përzgjedhja e Komunës së Prishtinë, prandaj e mira dhe e keqja është përgjegjësi vetëm e jona dhe e askujt tjetër.

Pas gjithë kësaj, pretendimi për panevojshmërinë e kësaj xhamie apo të ndonjë xhamie tjetër, assesi nuk buron nga analiza reale, prandaj çdo pretendim tjetër është arsyeshmërisht jo i shëndosh. Ndërsa, ideja për zhvendosjen e lokacionit të Xhamisë Qendrore në Zonën e Vjetër; ‘aty ku lindi Qyteti bashkë me xhamitë; tash e pesë shekuj; aty ku tashmë janë funksionale afër dhjetë xhami; në emër të krijimit të një “Qendre Islame” është një pretendim absulutisht jashtë çdo analize dhe arsyeje. Ky propozim mund të ngjajë me idenë për krijimin e një “Qendre Edukimi” afër shkollës “Elena Gjika” si shkolla më e vjetër në qytet, pjesë e së cilës do të ishin të gjitha shkollat fillore të qytetit në emër të gjallërimit të hapësirës, socializimit më të madh të fëmijëve… e çka jo tjetër. E palogjikshme apo jo?!!!

Krijimi i një “Qendre Islame” të tillë do të krijonte segregim (ndarje) sociale brenda qytetit. Zona e Vjetër do të njihej si “Zona e xhamive apo fetarëve”, ndërsa zona tjetër do jetë X apo Y zona. Kjo do te krijonte ndarje urbano-sociale brenda qytetit. Sado që këto dy zona do të tentohej të lidheshin me sheshe e parqe ato instiktivisht do të merrnin karaktere të ndryshme (të ndara). Pas disa viteve do të kishim një Shkup të dytë.

Prandaj, shpërndarja e përmbajtjeve shoqërore në të gjithë qytetin do e bënte Prishtinën një qytet më homogjen, më të njëtrajtshëm dhe më të përshtatshëm të jetohet për të gjithë qytetarët dhe në të gjithë zonat e tij./ndertimi