Rrugës thik përpjetë nga kalldrëmi i Shadërvanit, nuk është edhe lehtë t’i ngjitesh për të mbërritur deri te Kalaja e Prizrenit. Për vizitorët duket paradoks jetesa në në krye të një rruge që t’i nxjerrë djerstë e zorit. Mirëpo lagjet nën-kala gjithmonë kanë qenë aty.

Përgjatë rrugës, një tabelë tregon se si dukej dikur lagja nën-kala, e në formë pyetje kërkon nga ata që lexojnë të shohin se si duken sot. Dallimi është i madh. Shtëpitë janë tkurrur në numër, e modeli u ka ndryshuar.

Pas rreth 25 minutash e sheh veten në portën e kalasë shekullore, që si vendbanim është ngritur rreth vitit 1100 para Krishtit, por si fortifikatë ka filluar të ndërtohet nga shekulli IV deri në atë të VI-të. Brenda pamja është shumë më e mirë se sa para shumë vitesh. Numër i pakët vizitorësh ishin atë mëngjes brenda Kalasë së Prizrenit.

Shtigjet e ecjes shtriheshin në profile hekuri dhe dërrasa druri. Disa punëtorë po punonin në konservimin e një objekti me rëndësi të veçantë në kohën kur ka pasur jetë në këtë kala. Po konservonin depon e barotit.

Konservimi bëhet me materiale të ngjashme sikur në kohën e ndërtimit. Shafi Gashi, arkeolog dhe udhëheqës i punimeve në kala, tregon gjerësisht se si është gjetur përbërja dhe si bëhet sot përzierja.

“Mjeshtrit e kohës kanë përdorur gëlqere e cila është përfitu nga djegia e gurëve gëlqerorë dhe pas procesit të djegies është hedh ujë dhe në momentin e hedhjes së ujit ajo gëlqere ka fjet ose  është depozitu për një periudhë minimumi 4-vjeçare dhe pas 4 vjete kanë fillu me e përdor këtë gëlqere sepse e ka fitu atë përbërjen kimike jashtëzakonisht të mirë dhe ka pasë efekte jashtëzakonisht të fuqishme lidhëse. Po ta shohim në disa temele për shembull të kohës të kësaj periudhe pothuajse edhe sot, cementa e fundit e kohës nuk është aq e fortë sa llaqi gëlqeror sidomos në themelet e objekteve që e kanë përdorë me gjasë llaq gëlqeror të kualitetit ekstrem të lartë dhe është mjaft e fuqishme. Ndërsa për ta përdor ndalimin e ujt apo për ta spostu ndalimin e ujit brenda objekteve ose për të ndërtu rezervarët e ujit kanë përdorë edhe një përbërës diku prej 20-30 % i kanë hedh material të tjegullave të ndryshme, tullave të ndryshme që janë pjekë deri në pjekje me oksidim, është shtyp ajo dhe është hedh llaq gëlqeror, ranë dhe tullë dhe ka bo një mbyllje të depërtimit të ujërave në çfarëdo ambienti që është ndërtu në periudha të ndryshme kohore. Këtë informacion e kemi nga laboratori por bëjmë krahasime edhe nga të dhënat e autorëve të ndryshëm që kanë vënë mbindërtime të ndryshme nëpër faza kohor”, thotë Gashi.

Puna në kala është e kushtueshme dhe ndihma e Ambasadës Amerikane ka bërë që punimet të jenë më të shpejta. Partnerët në këtë projekt janë CHwB Kosova dhe IAK-u. Mirëpo ka pengesa nga autoritetet vendore.

“Një plan ka qenë i vitit 2014 kur është bo një memorandum me ambasadën amerikane ku është dakordu që 700.000 dollarë ta ndihmojë këtë monument ambasada amerikane me fonde dhe po aq fonde të derdhë ministria e Kulturës gjegjësisht, qeveria e Kosovës. Në këtë kontekst dy vite është përmbajt ai memorandum, dmth në vitet 2014 dhe 2015 ne kemi pasë 200.000 euro fonde nga ministria e Kulturës ndërsa në vitin 2016 dhe këtë vit na janë përgjysmu fondet dhe si pasojë e përgjysmimit të fondeve ne kemi ngelë. Pothuajse edhe për dy vite ne duhet të vazhdojmë aktivitetin minimum në qoftë se do të kemi edhe përkrahje”, tregon arkeologu Shafi Gashi.

Kur pyetet për veçantitë që ka kjo kala, ai thotë: “Kalaja e Prizrenit ka një gamë shumë të madhe të jetës, një pozicion ekstrem të bukur, shumica e turistëve njëherë mahniten për peizazhin përreth kalasë që është, për mundësinë e pamjes së gjithë Dukagjinit pothuajse nga ky pozicion. Pastaj pasuria arkitekturore, kultura materiale e shumë elemente të tjera edhe shumë legjenda e shumë histori që kanë ndodh në kala dhe ne i kemi gjetë ne forma të fragmentume nga burime të ndryshme antike”.

Teksa kalatë tjera, sikur ajo e Beratit apo e Beogradit kanë ende banorë brenda tyre, në Kalanë e Prizrenit është një gjendje tjetër.

“ani Kalaja e Prizrenit si duket në periudhën osmane ka pasur një stabilitet, një situatë të qetë dhe përveç informacionit që e kemi të vitit 1683 që është e famshme ajo lufta e madhe austro-turke që trupat austro-hungareze depërtojnë deri në Prizren dhe Shkup dhe një prej përkrahësve të kryengritjes së popullsisë shqiptare ka qenë Pjetër Bogdani. Kanë qenë prijës të fushatës. Atë moment lufte e kemi në atë periudhë dhe pas kësaj date si duket kalaja ka qenë më shumë si një garnizon ushtarak ku kanë qëndruar vetëm ushtria. Ndërsa nuk kemi informacione që kanë jetu, në periudha të qeta kohore kanë jetuar edhe familje. Natyrisht këtë nuk e kemi por si duket edhe nga strukturat e ndërtimit, në situata të qeta nuk kanë jetu njerëzit në kala. Vetëm kur është kanosë rreziku nga luftëra të ndryshme, popullsia lokale është ruajtur në kala. Përndryshe e kemi informatën e fundit të një ushtari i cili e ka lanë në formë gojore, me gjasë ka vdek në vitet e 50-ta i cili rrëfen historinë e fundit si ushtari i fundit që është tërhjek nga kalaja në vitin 1912. Si duket më 1912 kalaja është braktisë nën sulmet e fuqishme të luftërave ballkanike”, shtoi Gashi.

Menjëherë pas portës kryesore, në dy anë shtrihen kasamatet. Ato janë të ndryshme në forma, ngaqë ndër vitesh aty është ndërtuar gjithmonë. Ato kasamate kanë shërbyer si depo ushqimesh, ashtu edhe si për ruajtje të bagëtisë, mirëpo edhe për të luftuar. E nga ajo që tregon arkeologu Shafi Gashi, në kasamate apo në depon e barotit, për gati tri vjet është mbajtur i burgosur rilindasi Abdyl Frashëri.

Ne largohemi nga Kalaja e Prizrenit për t’u rikthyer përsëri, kur punimet do të marrin formë përfundimtare.