Pak skica kanë mbërritur prej tij nga vizatimet e hershme, ndërsa dëshmohet edhe hapja e një ekspozite. Ndërsa në fushën e arkitekturës njihen si vepra të tij “Kisha e re e Motravet Stigmatine”, Kisha e Prekalit, e Toplanës në Dukagjin, e Rubikut, etj…

Figura e At Gjergj Fishtës është shumëdimensionale dhe botimet e shumta të viteve të fundit po e plotësojnë pak nga pak portretin e tij të pazakontë. Sot mund të lexoni për një anë jo shumë të njohur të këtij profili: rolin e Gjergj Fishtës në arkitekturë, ku njihet si autor i një varg ndërtimesh kryesisht kishtare.

Fishta si arkitekt

Fishta mahnitej prej ndërtesave të bukura. Kur i qëllonte të gjendej para një të tillë, në kryeqendrat e Evropës e deri në qytetet e Ballkanit si Sarajeva, ai ulej në gjunjë dhe e sodite gjatë deri në hutim. Mandej me atë imazh ndër mend, mbërrinte te fleta e parë që gjente dhe me laps niste e skiconte frymëzimin e ri. Gjergj Fishta ishte i lidhur fort pas arkitekturës.

Në foton e famshme të Marubit, ku ai paraqitet në studion e tij, bashkëkohësit dëshmojnë ndër shënimet e tyre se Fishta aty është pikërisht duke skicuar një projekt arkitekture.

Befasia më e madhe e Fishtës arkitekt, është dëshmia e bashkëkohësve të tij, të cilët thonë se ai ka qenë arkitekt i një varg kishash të famshme në veri të Shqipërisë dhe i kanë përshkruar me hollësi ndërhyrjet e tij arkitekturore.

Dorëshkrimet e Fishtës, fletoret ku skiconte e tablotë e pikturave nuk janë publikuar. Vonë, pas viteve ’90, besnikët e tij, që i kishin ruajtur me fanatizëm përgjatë viteve të ashpra të diktaturës, i nxorën këto thesare nga “vendet e fshehta”. Një pjesë e madhe e tyre gjendet në arkivin e shtetit, pasi u dorëzuan prej tyre. Aty bashkë me skicat artistike, janë dhe një numër i madh projektesh arkitekture skicuar prej tij.

Po ashtu edhe në studimin e pader Leon Kabashit, i cili flet gjerësisht për Fishtën në botën e arteve pamore, jepen dhjetëra dëshmi të punëve të tij arkitekturore.

Më e veçanta e kuriozja, mbase është ndërhyrja e tij në kuvendin françeskan në Lezhë, pranë kishës së Dom Lleshit e ndërtuar në vitin 1240. Te ky kuvend Fishta ka kryer një varg ndërhyrjesh arkitekturore. Aty ndodhet edhe oda e tij, ku ka qëndruar një kohë të gjatë, e ku ka shkruar këngën 26, më të bukurën e poemës së tij epike “Lahuta e Malcisë”, si dhe i ka dhënë dorën e fundit kësaj vepre të madhe të letërsisë shqipe.

Në studimin e  tij pader Leon Kabashi, nxënësi i Fishtës, për këtë punë të poetit arkitekt, shkruan se një vepër e veçantë e tij është “ndërtesa e bukur, qela e Lezhës, e cila ka dritare të mëdha të hijshme, që  grishin udhëtarin kah mikpritja e fratit, e ku është edhe oda e At Gjergjit, në të cilën shkroi do pjesë të Lahutës”.

Një tjetër monument fetar ku vuri dorë Fishta ishte edhe Kisha e Rubikut, me pamjen ballore gdhendur në gur ku sheshe, korniqe e shtylla përbëjnë një organizëm të pashoq.

Po ashtu kabashi përmend Kishën e  Re të Laçit, dhe një varg kishash në qytetin e Shkodrës.

“Kisha e re e Motravet Stigmatine në Shkodër është arkitekturë e Fishtës e vitit 1927. “Ajo navate e gjerë e dekoruar me kapitela të posaçëm, a nuk i përngjan prehrit të nënës shqiptare, çerdhes së parë të jetës, e gatshme të rritë, të mbrojë dhe të drejtojë brezat e rinj të denjë për fenë, për nderin dhe trashëgiminë e të parëve? Po ato pesë dritaret romanike në ballë, të hedhura e të ngushta, të ndara tresh si mosha e njeriut, e para dhe më e vogla të sjell ndër mend jetën e  fëmijës, tre dritaret në qendër kohën e aktivitetit të vrullshëm të jetës, ku më madhja atë ndaj fesë, ndërsa e pesta ashtu si e para, tregon parabolën e jetës në perëndim, moshën e pleqërisë. Si mund të bëhej më mirë balli i kësaj kishe, përveçse ashtu siç e zgjidhi patër Gjergji?”, analizon Kabashi, këtë ndërhyrje të veçantë arkitekturore të Fishtës.

Më tej ai përmend kishën e Prekalit (Dukagjin) “te gurra e Zhylës, vend pushimi për shtegtarin e maleve, dëshmi feje dhe burrërie për malësorin. Aty ndër Thermopilajt e Dukagjinit, ku pa mëshirë për qindra vite iu ndal hovi rrymës aziatike, u desh një muranë e denjë për atë kufi të shenjt; At Gjergj Fishta në bashkëpunim me mikun e vet inxhinierin L. Zojsin realizuan planin e ri të lavdërueshëm sipas stilit të bukur në vitin 1938”.

Po ashtu sipas shënimeve të kabashit mësojmë se edhe për fratin misionar të Toplanës(Dukagjin), “njeri i botës së qytetëruar nuk pati deri vonë një banesë për të jetuar si njeri;  At Fishta mendoi edhe për këta flijues të maleve tona, premtoi dhe  ndërtoi shtëpi të thjeshtë, por të rregullt”.

Kisha e lagjes Arra-Madhe(Shkodër), me kumbanorë të bukur që i përkiste kohës së Turqisë, priste At Fishtën, i cili së bashku me inxhinier Zojzin morën planin e vjetër ku me vështirësi e guxim bashkuan dy ndërtesa në një.

“Ku më fort u zgjua dashuria për klasicizëm, se në hartimin e Kishës së lagjes Rus(Shkodër)? Sipas Kabashit, At Fishta në atë shesh ngriti pas qindra vitesh jetën klasike si dikur në Firencen e familjes së famshme Mediçi, me arkitektët e mëdhenj Leon B. Albertin, Bruneleskine, Mikelaonxholon. “Duke qenë se vendi ku do të ngrihej ndërtesa ishte i kufizuar dhe ndoshta edhe shuma financiare, dëshira e madhe për t’i dhënë një trajtë të bukur dhe  tipike si brenda dhe jashtë, ndoshta pa e kuptuar hartuesi, u duk pak i tepruar në korniqe. Vizat e pastra horizontale sipas stilit grek, të harmonizuara më së miri me harkun guximtar romak, na jep shijen e një ekleptike të hollë te Fishta arkitekt.  Dritaret dhe harqet me të endurat e korniqeve janë sipas shijes së Mikelanxhelos në kapelën e Mediçajve të Firences apo të pallatit Farnese në Romë”.

Po ashtu, Fishtës i njihet si arritje në fushën e arkitekturës edhe shumë ndërhyrje në Kuvendin Françeskan të Shkodrës, sidomos në Bibliotekën e françeskanëve.

Sikurse kishte ndodhur me dashurinë e tij për pikturën, botë në të cilën të gjithë përpjekjet e Fishtës ishin autodidakte, pa studime të mirëfillta në një akademi arti, e njëjta sfidë ishte për të edhe në botën e arkitekturës. Ai vizitonte pafund muzetë e ndërtesat më madhështore të qyteteve më në zë të Evropës, studionte pa fund literaturën që mbështetej mbi arritjet e mëdha të mjeshtërve të Rilindjes, ndërthurjet dhe përputhjet e stileve më të njohura, ligjet e kësaj fushe tejet të veçantë e të vështirë njëkohësisht.

Rezultati i këtij pasioni të madh ishte i dukshëm. Sot të gjithë kureshtarët mund të zbulojnë gjurmë të madhështisë së Fishtës arkitekt, në të gjitha këto ndërtesa monumentale, mund të zbulojnë magjinë dhe frymëzimin e pazakontë që e kishte pushtuar poetin e madh, tek e fundit Fishtën në botën e artit figurativ, ana më e panjohur e kolosit të letërsisë shqipe.