Në Kutë banorët u kanë shpallur luftë hidrocentraleve dhe kanë për qëllim të përmbushin vetë nevojat e tyre energjetike. Por sa i pavarur energjetikisht mund të jetë ky komunitet?

Fshati i vogël në jug të Shqipërisë, me popullsi pak më pak se 2.000 banorë dhe në rënie, ndodhet përgjatë lumit Vjosa, me një pamje nga mali Çika, një nga majat më të larta të Shqipërisë, që zbukuron horizontin.

Ka një shkollë, disa dyqane dhe disa ndërtesa komunale. Bukuria e saj nuk humbet as në “Google Maps” ku lumi, malet dhe kopetë e deleve shfaqen si në një histori folklorike.

Si shumica e fshatrave në këtë pjesë të Shqipërisë, shtëpitë furnizohen me energji elektrike, por njerëzit në këtë komunitet të plakur përdornin pishtarët për të ecur në rrugë pas perëndimit të diellit. Deri në kohët e fundit. Tani, kur dielli perëndon, dritat e rrugëve ndizen.

“Të gjitha rrugët tona kanë drita tani”, thotë pensionisti 72-vjeçar Bujar Haxhaj. “Nëse vini këtu gjatë natës, është si në qytet.”

Banorët thonë se po shijojnë rrugët e tyre të sapondriçuara. Ata mblidhen më shpesh për darka pas perëndimit të diellit në shtëpitë e miqve.

Kutë është vendi i komunitetit të parë të energjisë në Shqipëri. Në vitin 2021, disa nga ndërtesat e saj publike u pajisën me panele të mëdha diellore. Këto panele aktualisht furnizojnë jo vetëm dritat e rrugëve të fshatit, por edhe një qendër shëndetësore, një qendër kulturore, shkollë dhe një ndërtesë administrative.

Hapi tjetër, thonë fshatarët dhe grupet mjedisore që i mbështesin në përpjekjet e tyre, është transformimi i Kutës në një komunitet energjie plotësisht të vetë-mjaftueshëm, (prodhim energjie që mbulon të gjitha nevojat e tyre nga burime të rinovueshme.)

“Nëse mund t’ia dalim”, – thotë Demir Murataj, 59 vjeç, një fermer i lindur dhe i rritur në Kutë, “atëherë pajisja e çdo familjeje me panele do të jetë edhe më i mirë”.

Por para se të kishte dritë, kishte ujë. Kutë, një komunitet bujqësor, bashkëjeton me lumin Vjosa pranë të cilit është vendosur, të cilin organizatat mjedisore e përshkruajnë në mënyrë rutinore si një nga lumenjtë e fundit të egër në Europë. Referencat e lashta për rrugën ujore dhe luginën përreth janë të shumta, me më shumë se disa beteja dramatike që zhvillohen në ose pranë brigjeve të lumit.

Sot, fermerët e fshatit, si shumica që jetojnë këtu në Luginën e Vjosës, mbështeten në ekosistemin – pjesë përbërëse e të cilit është lumi – për të ruajtur të korrat dhe kafshët e tyre, si dhe për të peshkuar. Rajoni gjithashtu krenohet me një industri të vogël turistike për të cilën lumi shërben si një vend tërheqës për sportet ujore dhe peshkimin destinacion.

Siç shprehet i prekur Murataj: “Unë dhe lumi Vjosa jemi rritur bashkë. E kemi si pjesë të jetës sonë, është lumi më i egër.”

Kjo bashkëjetesë dhe vazhdimësia e Kutës në tërësi, u kërcënua në vitet 2010 kur u zbuluan planet për ndërtimin e një dige hidroenergjetike mbi lumë.

Fshatarët dhe ambientalistët thonë se hidrocentrali i Poçemit, i cili ishte pjesë e një plani më të madh për ndërtimin e 400 hidrocentraleve në të gjithë vendin, do të kishte përmbytur fushat bujqësore të Kutës, do të shkatërronte ekosistemin e saj dhe në fund do ta bënte fshatin të pabanueshëm.

Sipas një studimi të publikuar nga Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë së Rinovueshme (IRENA) në vitin 2021, Shqipëria ka një nga aksionet më të larta të energjisë së rinovueshme në Europën Juglindore. Hidroenergjia zë pjesën më të madhe të prodhimit të energjisë elektrike në vend: rreth 95 për qind e kapacitetit të instaluar të energjisë elektrike të Shqipërisë.

Rezistenca ndaj digës së Poçemit nuk u kufizua vetëm tek banorët e Kutës, por e tyre ishte më e zhurmshme. U bë titull brenda dhe jashtë dhe ndërkombëtarë kur një grup prej 38 qytetarësh kutë, së bashku me grupet mjedisore EcoAlbania, RiverWatch dhe EuroNatur shkuan në gjykatë në përpjekje për të ndaluar ndërtimin e digës. Titujt u bënë më të zhurmshëm kur padia e tyre arriti sukses në 2017.

Nga kjo fitore lindi një ide, një ide që do të ndryshonte jetën e tyre përgjithmonë. Si pjesë e përpjekjeve të tyre për t’i rezistuar ndërtimit të digës së hidrocentralit, banorët e Kutës dhe grupet mjedisore që punojnë me ta u përpoqën të bindin të gjithë se alternativat më pak shkatërruese të gjenerimit të energjisë ishin vërtet të zbatueshme. Jo vetëm për zonën që do të kishte shërbyer diga e Poçemit, por në të gjithë Shqipërinë në tërësi.

“Një nga alternativat që mendojmë se është krejtësisht e papërdorur në Shqipëri është energjia diellore. Dhe mesazhi që donim të jepnim është se ky komunitet nuk ka vërtet nevojë për hidrocentralin e Poçemit sepse ka mundësi të tjera për të marrë energji”, thotë Besjana Guri, eksperte mjedisore nga EcoAlbania, e cila ka punuar ngushtë me komunitetin.

“Sigurisht, në të njëjtën kohë do të ndihmonte edhe komunitetin që pushteti vendor të reduktonte faturën e energjisë dhe në të njëjtën mënyrë të prodhonte energji përmes paneleve diellore në çatitë e tyre”, vijon ajo.

Një fushatë crowdfunding më vonë, e udhëhequr nga EcoAlbania me mbështetjen e banorëve të Kutës dhe një gamë të gjerë mbështetësish që përfshinte edhe kompaninë amerikane të veshjeve të jashtme Patagonia, u mblodhën fonde të mjaftueshme për të sjellë fazën e parë të paneleve diellore në Kutë.

Në dhjetor 2021, dritat u ndezën dhe lindi komuniteti i parë qytetar i energjisë në Shqipëri.

“Lumi Vjosa dhe unë jemi rritur bashkë. E kemi si pjesë të jetës sonë, është lumi më i egër”

Projekti energjetik i Kutës mund të jetë një përjashtim në Shqipëri, por është pjesë e një tendence më të madhe në të gjithë Europën dhe lëvizjen në rritje të energjisë qytetare të kontinentit.

“Komunitetet e energjisë qytetare”, “kooperativat energjetike” dhe “kolektivat e energjisë” janë të gjithë terma që përshkruajnë në thelb të njëjtën gjë: një model i lokalizuar i prodhimit të energjisë i rrënjosur në idenë se qytetarët mund të jenë pjesëmarrës aktivë në prodhimin e energjisë së rinovueshme në komunitetet e tyre. Që qytetarët, fjalë për fjalë, mund të marrin në duart e tyre prodhimin e energjisë.

Komunitetet energjetike synojnë të hapin rrugën për tranzicionin drejt lirisë energjetike. Ky koncept i drejtësisë mjedisore mbështetet në idenë se prodhimi, menaxhimi dhe shpërndarja e energjisë duhet të demokratizohet nëpërmjet parimeve të tilla si pronësia sociale e infrastrukturës energjetike, pjesëmarrja aktive e publikut në politikëbërjen e lidhur me energjinë dhe decentralizimi i prodhimit të energjisë.

Shpërndarja e komuniteteve të energjisë në të gjithë Europën është çdo gjë tjetër veçse e barabartë. Me përjashtim të dukshëm të Minoan Energy të Kretës, komuniteti më i madh energjetik në Greqi, të cilit së fundmi iu dha Çmimi Europian i Energjisë së Qëndrueshme nga Komisioni Europian, gjetja e shembujve të komuniteteve të energjisë qytetare në Europën Juglindore është një sfidë.

Sipas EcoAlbania, nisma si ajo në Kutë kanë rezultate shumë pozitive. Prodhimi i energjisë që përfiton të gjithë komunitetin, argumenton ajo, nxit një ndjenjë uniteti. Megjithatë, ka një pengesë kryesore që i pengon qytetarët e Kutës të arrijnë potencialin e plotë të projektit: ligji.

Deri më tani, ligji shqiptar nuk përfshin dispozita për krijimin e komuniteteve të energjisë në kuptimin e BE-së të termit. Në vitin 2019, blloku miratoi paketën Energji e pastër për të gjithë europianët, pjesë kyçe e së cilës ishte Direktiva për rregullat e përbashkëta për tregun e brendshëm të energjisë elektrike. Ky i fundit përcakton rregulla për të mundësuar pjesëmarrjen aktive të konsumatorëve në të gjitha tregjet, duke përfshirë edhe komunitetet e qytetarëve të energjisë. Kjo mund të duket si prodhimi, konsumimi, ndarja ose – më e rëndësishmja – shitja e energjisë elektrike.

Edhe shtetet anëtare të BE-së po përpiqen të vazhdojnë me realitetin që po zhvillohet me shpejtësi të komuniteteve të energjisë në legjislacionin e tyre kombëtar.

Aktualisht, ligji në Shqipëri “nuk ju lejon si komunitet ta ktheni energjinë e mbiprodhuar në vlerë monetare”, shpjegon Besjana Guri. Edhe pse ambientalistët dhe fshatarët shpresojnë se legjislacioni i ardhshëm mund ta ndryshojë këtë.

Drita apo pa drita, Kutë nuk është pa probleme. Popullsia po plaket dhe të rinjtë nuk po rrinë më.

Disa banorë shpresojnë se hapat e ardhshëm do të përfshijnë jo vetëm krijimin e një komuniteti energjie plotësisht të vetë-qëndrueshëm për fshatin, por një infrastrukturë mjaft të fuqishme për të gjeneruar energji elektrike të tepërt që mund të shitet për fitim.

Haxhaj, banorja e Kutës, thotë: “Ky projekt i ri mund të na kursejë pak energji në familje, por vetëm kaq. Duhet një organizim më i madh, ndoshta duke përfshirë edhe shtetin.”

Edhe pse Kuta përballet me sfida të mëdha përpara, ka dritë në fund të tunelit. Shpresojmë se do të frymëzojë projekte të tjera për të gjetur ekuilibrin midis përparimit dhe natyrës./Media Ndërtimi