Me ndryshimet politike në mesin e viteve ’50, në Bashkimin Sovjetike fillon edhe lëvizja drejt arkitekturës racionale, e cila do të zhvillohet deri në mesin e viteve ’70. “Pikërisht në këtë periudhë, fillon lufta ndaj liberalizmit dhe shfaqjeve të modernizmit, duke luftuar ashpër çdo influencë nga arkitektura perëndimore e udhëhequr nga parimet e modernizmit. Arkitektura i rikthehet kërkimit ideologjik për ‘Formën Kombëtare’ dhe ‘Përmbajtjen Socialiste’ duke krijuar tipare të veçanta të pa hasura më parë”.
Eksperimentet e para për parafabrikimin e banesave u kryen në gjysmën e dytë të viteve ’70. “Teknologjia e përdorur u soll nga Kina, aleatja e vetme e Shqipërisë pas prishjes së marrëdhënieve me BRSS në 1961.
Specialistët kinezë, asistuan ata vendas deri në vitin 1978, kur Shqipërisë iu desh të ndërpriste marrëdhëniet politike edhe me Kinën dhe të niste një rrugë 12 vjeçare vetizolimi”, – thonë organizatorët e ekspozitës “Arkitektura nën presion”. Sipas tyre, prodhimi masiv i paneleve të parapërgatitura për banesat u udhëhoq nga specialistë vendas. Projektet e hartuara për banesat me panele të parapërgatitura bazoheshin në 4 tipe, mjaft të ngjashme me njëra-tjetrën.
“Disidencë(?)”- edhe këtu, megjithëse me pikëpyetje, pati një kohë ‘frikë’ për guxim. “Në periudhën ’65 -’75 gradualisht filloi të krijohej një liberalizëm që i dedikohet kryesisht reduktimit të vëmendjes së sistemit kundrejt artit dhe arkitekturës.
Në këtë kuadër, ata që guxuan më shumë, mundën të thyenin kornizat arkitektonike të kohës, duke krijuar vepra që, duke shfaqur elementë krijues të rinj, u kritikuan për përmbajtje moderne”, – thonë organizatorët e ekspozitës. Sipas tyre, modernizmi, si filozofia e artit të botës perëndimore, ishte një armik që duhej luftuar që në gjenezë, ndoshta edhe kur nuk ekzistonte. Si reagim ndaj kësaj lufte, pas vitit 1975 shfaqet një arkitekturë e cila lidhet më fort vizualisht me parimet e Realizmit Socialist; Forma Kombëtare dhe Përmbajtja Socialiste.
Në fakt, fushata e viteve 1974-1975 e luftës ndaj ndikimeve të huaja dhe modernizmit, pjesë e “revolucionit kulturor” (frymëzuar nga Revolucioni Kulturor Kinez), preku përveç fushave të artit edhe arkitekturën. Ndër emrat që u rreshtuan në bankën e të akuzuarve ishin Koço Çomi, Maks Velo, Mauricio Bego, Petraq Kolevica dhe Sokrat Mosko.
Velo duke u akuzuar edhe për një seri sjelljesh të papërshtatshme u burgos, ndërsa të tjerët u transferuan në qytete të tjera ose u ulën në detyrë.
“Ateizmi” nuk mund të mbetej i pareflektuar në arkitekturë, herë duke shkërmoqur, e herë duke ribërë së dyti, tanimë me forma të reja që fshihnin të vjetrat, projektet e kahershme dhe godinat ekzistuese.
“Në vitin 1967 pushteti komunist nisi luftën kundër fesë. Kjo lëvizje synonte zhdukjen e besimeve fetare dhe zakoneve prapanike që pengonin përparimin dhe zhvillimin e shoqërisë shqiptare. Ndërtesat fetare ishin gjithashtu pjesë e luftës.
Pavarësisht vlerave të tyre historike dhe arkitektonike, mjaft ndërtesa u shembën dhe mjaft të tjera u transformuan në magazina bujqësore dhe stalla apo, në rastin më të mirë, në ndërtesa me funksione social-kulturore apo sportive. Kujdes i veçantë pati që të transformohej imazhi i ndërtesave të ripërdorura në mënyrë që në to të mos mbetej asgjë fetare”, dëfton ekspozita.
“Forma kombëtare” e arkitekturës, i qëndronte besnike sloganit të artit dhe arkitekturës së Realizmit Socialist në Shqipëri “Socialist në përmbajtje dhe Kombëtar në formë”.
Ndërsa përmbajtja socialiste ishte vështirësisht e justifikueshme në arkitekturë, forma kombëtare ishte një element që nuk mund të neglizhohej. Ajo duhet të lidhej fort me kulturën e vendit, me identitetin shqiptar, me traditën popullore.
Në kërkim të saj u angazhuan jo vetëm profesionistët e studiuesit, por edhe sferat politike.
“Arkitektura si mjet komunikimi” ishte një ndër mjetet më të fuqishme shprehëse të ideologjisë, dhe si e tillë duhej të ishte e thjeshtë për t’u kuptuar dhe e drejtpërdrejtë.
“Forma kombëtare dhe përmbajtja socialiste duhej të ishin evidente edhe për vëzhguesin e zakonshëm.
Nën këtë presion, arkitektët prodhuan mjaft vepra ku mbivendosja e arkitekturës dhe ideologjisë ishte thjesht një gjest artificial për të justifikuar përmbajtjen e veprës së tyre.
Në këto vepra shfaqen herë-herë simbolika formale apo dekore dhe motive të vendosura jashtë kontekstit”, – shënon grupi organizator./ Media Ndërtimi.